دعا

سؤال

درباره جایگاه دعا در آیات قرآن و احادیث توضیح دهید؟

درگاه‌ها

مفهوم‌شناسی

واژه دعا، به معنای درخواست کردن و طلب کردن است؛ در قرآن نیز به همین معنا به کار گرفته شده است. «دعا» در لغت به معناى خواندن چيزى است به سوى خود با آواز و يا سخن. با تأمل در كاربرد كلمه «دعا» در قرآن و حديث معلوم مى‌گردد كه دعاى انسان در برابر خداوند، در حقيقت به معناى خود را بنده و نيازمند مطلق به خدا ديدن و با پرستش او درصدد جلب عنايت و رحمت او برآمدن است.

دعا در قرآن

خداوند در قرآن بندگانش را به دعا فراخوانده است: ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در حقيقت، كسانى كه از پرستش من كبر مى‌ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‌آيند.»﴾(غافر:۶۰) در این آیه به صراحت گفته شده است مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. دعا در این آیه عبادت شمرده شده است. قرآن، شرط توجه خداوند به بندگانش را دعای آنان می‌داند. دعا، وسيله جلب اعتناى خدا و زمينه جذب رحمت الهى به سوى دعا كننده است. در سوره بقره گفته شده است که خداوند دعای دعاکننده را اجابت می‌کند. و هرگاه شخص مضطری خدا را بخواند خداوند او را پاسخ می‌دهد. خداوند دستور داده است او را با تضرع و پنهانی بخوانند که از آداب دعا شمرده می‌شود. نیز او را به اسماء حسنا بخوانند.

در معنای کلماتی که خداوند به حضرت آدم تعلیم داد برخی گفته‌اند آن کلمات دعا بوده است.

در برخی آیات قرآن، از دعا و خواستن از غیر خداوند به شدت نهی شده است: ﴿وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ؛ و كسانى را كه جز خدا مى‌خوانند، چيزى نمى‌آفرينند در حالى كه خود آفريده مى شوند.﴾(احزاب:۲۰)

دعاهای قرآنی

مقالهٔ اصلی: دعاهای قرآنی

در قرآن از قول دیگران به خصوص پیامبران دعاهای زیادی نقل شده است. اهتمام اولیاء خداوند و مؤمنان به دعا در قرآن برجسته است و نشانه اهمیت این موضوع می‌باشد. دعاهای حضرت ابراهیم(ع) دعای سپاه طالوت دعاهای زکریا دعای حضرت عیسی(ع) دعای حضرت موسی(ع) دعای حضرت یوسف و دعاهای پیامبر(ص) دعای حضرت ایوب دعاهای حضرت نوح حضرت سلیمان حضرت لوط در قرآن با بیانات گوناگون آمده است که سرمشق و الگوی دعاکردن برای مؤمنان است و نیز نشان‌دهنده اینکه خداوند دعا کردن امری مهم میان خداوند و بندگان صالحش است.

دعاهای مؤمنان ملازمان پیامبران ساحران فرعون عبادالله و عبادالرحمن ملائکه و دیگران از جمله دعاهایی است که در قرآن بیان شده است.

دوری از عذاب دنیا،‌ اعطای صبر و استقامت، پیروزی بر کافران،‌ طلب بخشش و آمرزش گناه و رحمت خداوند، هدایت، طلب فرزند، روزی و ایمنی مردم، قبول طاعات، رفع ظلم و ستم، طلب حسنه در دنیا و آخرت، قرار دادن از شاکران و نمازگزاران و متقین و صالحان، رهایی از قوم کافر، عذاب کفار، هدایت مردم، آمرزیدن همه مؤمنان و پدر و مادر، افزودن علم و حکمت، رفع مشکلات و مصایب، حاجات دنیوی، یاری خواستن، پناه به خداوند از وسوسه‌های شیطان، توفیق انجام عمل صالح، طلب خیر و نیکی از مضامین دعا در قرآن است.

دعا در روایات

دعا در روایت بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «اَلدُّعَاءُ مُخُّ اَلْعِبَادَةِ؛ دعا جان و مغز عبادت است.» امام صادق(ع) می‌فرماید: «دعا كن و مگو كار از كار گذشته است زيرا دعا همان عبادت است.» و از پیامبر(ص) نقل می‌کند: «دعاء سلاح مؤمن و ستون دين و نور آسمانها و زمين است.» امام علی می‌فرماید «أعلَمُ النّاسِ بِاللّه ِ أكثَرُهُم لَهُ مَسأَلَةً؛ داناترين مردم به خداوند، پر درخواست‌ترين آنان است»

امام علی(ع) در تفسیر آیه ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ؛ راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی؛﴾(حمد:۷) می‌فرماید: «منظور از نعمت، نعمت‌های مادی از قبیل خوردنی و پوشیدنی نیست، چرا که خداوند متعال این‌ها را به کافران و فاسقان نیز عطا می‌کند، بلکه منظور از نعمت در این آیه شریفه، دعا است.» و امام سجاد(ع) در مناجات ذاکرین به خدا عرض کرده است: «و از بزرگترین نعمت‌های تو بر ما جاری ساختن نام تو بر زبان و اذن تو به دعا کردن با توست.»

در شرایط و زمان دعا روایت از پیامبر روایت آمده است که «هر كه خوش دارد كه خداوند، در سختى‌ها و گرفتارى‌ها دعايش را بپذيرد، در هنگام آسايش و خوشى، بسيار دعا كند.» و نیز «هرگاه بنده در هنگام آسايش، پروردگارش را ياد كند، خداوند، در هنگام رنج و گرفتارى به يارى‌اش مى‌آيد.»

احاديثى تحت عنوان «موانع اجابت دعا» آمده اند که این موانع را در دو چیز می دانند: یک: آنچه بر اساس حكمت الهى، مانع اجابت دعاست؛ مانند اين كه نيايشگر از خداوند متعال، چيزى را مى‌خواهد كه به زيان اوست. یا مصلحت او در استجابت دعا نیست. دو: مطلق گناهان. گناهان و عدم اطاعت خداوند گاه مانع استجابت دعا می شود.

دعا از منظر عارفان و فیلسوفان

دعا در اشعار حافظ جایگاه ویژه‌ای دارد. و چندین بیت دراین موضوع سروده است:

به هیچ ورد دگر نیست حاجتت حافظ ***دعای نیمه شب و درس صبحگاهت بس

ما حاصل خود در سر خمخانه نهادیم*** محصول دعا در ره جانانه نهادیم

حافظ شرط دعا را اخلاص و صدق می‌داند:

حافظا سجده به ابروی چو محرابش بر*** که دعایی ز سر صدق آنجا نکنی

دعا از منظر مولوی می تواند قضا و قدر را تغییر دهد:

چون قضا آید نبینی غیر پوست***دشمنان را بازنشناسی ز دوست چون چنین شد ابتهال آغاز کن***ناله و تسبیح و روزه ساز کن

مولوی دعا را مقصد می‌داند و کاری به اجابت و رد آن ندارد:

ای اخی دست از دعا کردن مدار*** با اجابت یا رد اویت چه کار

برخی متکلمان دعا را با برخی فضائل اخلاقی و مقام رضا ناسازگار می‌دانند و از حیث کلامی معتقد هستند خداوند رحیم و مهربان است و مصالح بندگان را می‌داند. از این جهت برای دعا فایده‌ای مترتب نیست. اما مخالفان این نظریه، گفته‌اند دعا فارغ از اجابت یا رد عبادت محسوب می‌شود و مقصود از دعا، اظهار عبودیت و رجوع به خداوند و احساس عجز و ناتوانی است که نشانه بندگی است. غزالی معتقد است همانطور که خداوند شر را تقدیر کرده است، رفع آن توسط دعا را هم مقدر ساخته است. بنابر این ترک چنین اسبابی مخالفت با قضای الهی است. به‌علاوه‌ دعا موجب یادكردن‌ خداست‌ و این‌ برترین‌ عبادت‌ است‌ و به همین‌ دلیل‌، فقر و حاجت‌ كه‌ آدمی‌ را به‌یاد خداوند می‌افكنند، مطلوبند و باز به‌ همین‌ سبب‌ است‌ كه‌ انبیا و اولیا بیش‌ از دیگران‌ گرفتار مصائب‌ می‌شوند.

سرآغاز تبیین دعا در فلسفه اسلامی با آثار ابن سینا شروع می‌شود که مورد توجه فیلسوفانی همانند سهروردی و ملاصدرا و میرداماد قرار گرفته است. این نظریه می‌گوید هنگان دعا نیرویی از جانب خداوند بر داعی نازل می‌شود که بر اثر آن دعاکننده بر عناصر تأثیر می‌گذارد. این نظریه بر این اصل فلسفی استوار است که عالی بر سافل اثر دارد.

دعاهای مأثور

.

مطالعه بیشتر

• دعا در قرآن، سید کمال حیدری، ترجمه محمد علی سلطانی، انتشارات سخن.
• عبادت و دنیا، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.