آیات‌الاحکام

سؤال

لطفاً منابعی برای مطالعه آیه‌های مربوط به احکام معرفی کنید.

آیات‌الاحکام، آیات در بردارنده احکام شرعی در قرآن است. این آیات احکام فقهی را تبیین کرده است و به آیات‌الاحکام مشهور هستند. آیات‌الاحکام به موضوعاتی مانند طهارت، حج، جهاد، ربا، ازدواج، نفقه، نماز، روزه و قتل پرداخته است.

کتاب‌هایی از برخی از عالمان و مفسران به نام آیات‌الاحکام چاپ شده است که دربردارنده آیات فقهی قرآن است و به شرح و تبیین آنها پرداخته است. تعداد آیات‌الاحکام حداکثر پانصد آیه دانسته شده است. برخی محققان تعداد دقیق این آیات را سیصد و پنجاه و نُه آیه دانسته‌اند.

تعریف و توضیح

برخی از آیات قرآن، بیان‌کننده حکمی فقهی هستند که به آن آیات‌الاحکام گفته می‌شود. علمای شیعه و سنی اقدام به شرح و تفسیر این گونه آیات کرده‌اند که این تألیفات در شیعه عنوان آیات الاحکام را دارد مانند آیات الاحکام استرآبادی، و اهل سنت این گونه تألیفات را احکام القرآن نامیده‌اند. مانند احکام القرآن جصّاص و ابن العربی.

آیات‌الاحکام به موضوعات فقهی زیادی پرداخته است. از جمله: طهارت، نماز، روزه، حج، جهاد، انفاق، امر به معروف و نهی از منکر، ربا، اجاره، قرض و رهن، نفقه، پوشش، طلاق، لعان، نذر،‌ قسم، عهد، وصیت، قضاوت، کفاره‌ها، ارث، حد و تعزیر، قصاص، خوردنی و آشامیدنی، اسراف، تهمت، دزدی، زنا، لواط و...

آیات الاحکام از جهت نوع دلالت بر حکم و از جهت حکم مدلول آیه متفاوت است. از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد، و بعضی به هیئت اِخبار. بعضی آیات، متضمّن احکام و قواعد کلّی است، مانند قاعده عسر و حرج که از آیه‌های مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ و یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الیُسْرَ وَ لایُریدُ بِکُمُ العُسْرَ استفاده شده است. و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است.

آیت اللّه شهاب الدین مرعشی نجفی، در کتاب نهج الرشاد فی ترجمة الفاضل الجواد، نام ۵۷ کتاب را به عنوان «آیات الاحکام» ذکر نموده است. از این تعداد، ۲۳ کتاب از علمای مذاهب اربعه و ۵ کتاب از علمای زیدیه و ۲۹ کتاب از علمای امامیه می‌باشد. در این میان، برخی مفسّران، که خود فقیه نیز بوده‌اند، در کتاب تفسیری خویش، که عمدتاً مفصل هم می‌باشند به آیات فقهی پرداخته‌اند.

تعداد آیات‌الاحکام

تعداد آیه‌های مربوط به احکام، در قرآن فراوان است. به گفته برخی از محققان ۳۵۹ آیه و به گفته برخی دیگر تعداد آیات مربوط به احکام از ۵۰۰ آیه بیشتر نیست. به قول مشهور، تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است.

فاضل مقداد می‌گوید در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام پانصد آیه است، ولی من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکراری‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آنها به پانصد آیه نمی‌رسد.

محمود شهابی در جلد دوم ادوار فقه می‌گوید مجموع آیات منقوله در کتب فقهی ۴۵۰ تا ۵۰۰ آیه است. ولی با محاسبه‌ای که به عمل آمد، مجموع آیاتی که به آن‌ها استدلال نموده‌اند حدود ۳۸۲ آیه می‌باشد که بعضی از آن‌ها تکراری است. مقصود این است که به یک آیه در ابواب مختلف استدلال شده؛ مثل آیه (اوفوا بالعقود).

برخی از آیات الاحکام

• ﴿وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا؛ و هر كس عمداً مؤمنى را بكشد، كيفرش دوزخ است كه در آن ماندگار خواهد بود؛ و خدا بر او خشم مى‌گيرد و لعنتش مى‌كند و عذابى بزرگ برايش آماده ساخته است.﴾(نساء:۹۳)

• ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلُوا ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، در حال مستى به نماز نزديك نشويد تا زمانى كه بدانيد چه مى‌گوييد؛ و [نيز] در حال جنابت [وارد نماز نشويد] -مگر اينكه راهگذر باشيد- تا غسل كنيد؛ و اگر بيماريد يا در سفريد يا يكى از شما از قضاى حاجت آمد يا با زنان آميزش كرده‌ايد و آب نيافته‌ايد، پس بر خاكى پاك تيمم كنيد، و صورت و دستهايتان را مسح نماييد، كه خدا بخشنده و آمرزنده است.﴾(نساء:۴۳)
• ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید! از خدا بپرهیزید، تا رستگار شوید!﴾(آل عمران:۱۳۰)
• ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ؛ بر نمازها و نماز ميانه مواظبت كنيد، و خاضعانه براى خدا به پا خيزيد.﴾(بقره:۲۳۸)

منابع درباره آیات‌الاحکام

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار آیات‌الاحکام

• فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، ق‍طب‌ال‍دی‍ن‌ راون‍دی‌، تحقیق سید احمد حسینی، کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره)، قم، ۱۴۰۵.
• کنز العرفان فی فقه القرآن، فاضل مقداد، تصحیح محمدباقر بهبودی، مرتضوی، تهران، ۱۳۷۳.
• مسالك الأفهام إلی آيات الأحكام، جواد بن سعد بن جواد كاظمى، تحقیق محمد باقر بهبودی، مرتضوی، تهران، ۱۳۶۷.
• آیات الاحکام، کاظم مدیر شانه‌چی، تهران، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۹۳.
• تفسیر شاهی او آيات الأحكام، ابوالفتح بن مخدوم جرجانی، تصحیح ولی‌الله اشراقی سرابی، نوید، تهران، ۱۳۶۲.
• فقه‌پژوهی قرآنی (درآمدی بر مبانی نظری آیات الاحکام)، سید محمد علی ایازی، بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۰.
• زبده البیان فی براهین احکام القرآن، محقق اردبیلی، تحقیق محمدباقر بهبودی، مکتبة المرتضوية، تهران، بی‌تا.
• تفسیر جامع آیات الاحکام، زین‌العابدین قربانی لاهیجی، انتشارات سایه. تهران، ۱۳۷۴.
• آیات الاحکام، ابوالقاسم گرجی، نشر میزان. تهران، ۱۳۹۵.
• أحكام القرآن، ابن فرس اندلسی، دار ابن حزم، بیروت، ۱۴۲۷ق.

پیوند به بیرون

• هاشم‌زاده، محمدعلى، «کتابشناسى احکام قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، شماره۳، ص۷.