آیات‌الاحکام

سؤال

لطفاً منابعی برای مطالعه آیه‌های مربوط به احکام معرفی کنید.

آیات الاحکام، آیات در بردارنده احکام شرعی در قرآن است.

تعریف و توضیح آیات الاحکام

برخی از آیات قرآن، بیان کننده حکمی فقهی هستند و علمای شیعه و سنی اقدام به شرح و تفسیر این گونه آیات کرده‌اند. عنوان آیات الاحکام نام تألیفاتی است که عالمان شیعه در این زمینه نگاشته‌اند: مثل آیات الاحکام استرآبادی، و اهل سنت و جماعت این گونه تألیفات را احکام القرآن نامیده‌اند. مانند احکام القرآن جصّاص و ابن العربی و کیاهراس.^[1] محمد حسن ربانی، کنزالعرفان فی فقه القرآن تألیف مقداد بن عبدالله سیوری، فصلنامه فقه، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شماره ۵۰، ص۷.

آیات الاحکام از جهت نوع دلالت بر حکم و از جهت حکم مدلول آیه متفاوت است. از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد، و بعضی به هیئت اِخبار. بعضی آیات، متضمّن احکام و قواعد کلّی است، مانند قاعده عسر و حرج که از آیه‌های مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ و یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الیُسْرَ وَ لایُریدُ بِکُمُ العُسْرَ استفاده شده است. و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است.^[2]فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۸۰.

مرحوم آیة اللّه سید شهاب الدین مرعشی نجفی (م ۱۴۱۱ / ۱۳۶۶)، در کتاب نهج الرشاد فی ترجمة الفاضل الجواد، که به عنوان مقدّمه مسالک الافهام فاضل جواد (از علمای بزرگ امامیه در قرن یازدهم) به چاپ رسیده، نام ۵۷ کتاب را به عنوان «آیات الاحکام» ذکر نموده است. از این تعداد، ۲۳ کتاب از علمای مذاهب اربعه و ۵ کتاب از علمای زیدیه و ۲۹ کتاب از علمای امامیه می‌باشد.[۵] در این میان، برخی مفسّران، که خود فقیه نیز بوده‌اند، در کتاب تفسیری خویش، که عمدتاً مفصل هم می‌باشند.^[3]محمدمهدی کریمی نیا، آیات الاحکام و نگاهی به کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن»، نشریه معرفت، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، ش۹۶، ص۱۵.

تعداد آیات‌الاحکام

تعداد آیه‌های مربوط به احکام، در قرآن فراوان است. به گفته برخی از محققان ۳۵۹ آیه و به گفته برخی دیگر تعداد آیات مربوط به احکام از ۵۰۰ آیه بیشتر نیست. به قول مشهور، تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است.^[4]فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۸۰.

فاضل مقداد می‌گوید: در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام پانصد آیه است، ولی من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکراری‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آنها به پانصد آیه نمی‌رسد.^[5] محمد حسن ربانی، کنزالعرفان فی فقه القرآن تألیف مقداد بن عبدالله سیوری، فصلنامه فقه، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شماره ۵۰، ص۷.

محمود شهابی در جلد دوم ادوار فقه می‌گوید مجموع آیات منقوله در کتب فقهی ۴۵۰ تا ۵۰۰ آیه است. ولی با محاسبه ای که به عمل آمد، مجموع آیاتی که به آن‌ها استدلال نموده‌اند حدود ۳۸۲ آیه می‌باشد که بعضی از آن‌ها تکراری است. مقصود این است که به یک آیه در ابواب مختلف استدلال شده؛ مثل آیه (اوفوا بالعقود)^[6] محمدمهدی کریمی نیا، آیات الاحکام و نگاهی به کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن»، نشریه معرفت، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، ش۹۶، ص۱۵.

منابع درباره آیات‌الاحکام

فقه القرآن راوندی
کنزالعرفان فی فقه القرآن.
النهایه فی تفسیر الخسمائه آیة، از عبدالله بحرانی.
مسالک الافهام الی آیات الاحکام، از فاضل جواد.
تفسیر البلابل و القلاقل
آیات‌الاحکام، کاظم مدیر شانه چی، تهران انتشارات سمت.
تفسیر شاهی یا آیات الاحکام، سید میرابوالفتح زنجانی، در دو مجلد.
نقد پژوهی قرآنی (درآمدی بر مبانی نظری آیات الاحکام)، سید محمدعلی ایازی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
زبده البیان فی براهین احکام القرآن، محقق اردبیلی، تنظیم: رضا استادی و… قم، انتشارات امیرالمؤمنین.
تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، انتشارات سایه.
فقه القرآن، از آیت الله محمد یزدی
آیات الاحکام، از باقر ایراوانی
آیات الاحکام، نوشته محمد فاکر میبدی

منابع