صله‌رحم

سؤال

صله رحم چیست؟ رحم به چه کسانی گفته می‌شود؟ چه راهکارهایی را برای پی بردن خانواده‌ها به اهمیت صله رحم پیشنهاد می‌کنید؟

مفهوم‌شناسی

صله رحم به عمل و رفتاری گفته می‌شود که میان افراد پیوند و نزدیکی ایجاد می‌کند یا باعث می‌شود پیوندی که برقرار است مستحکم شود.

به ترک صله رحم، قطع رحم گفته شده است.

جایگاه و اهمیت

در آیه نخست سوره نساء، از قطع رابطه با خویشان نهی شده و در روایات نیز به صله‌رحم سفارش شده است. بر اساس روایتی، امام علی(ع) صله رحم را یکی از نشانه‌های اهل دین دانسته است. در روایتی دیگر نقل شده، برترین عمل پس از ایمان، صله رحم است. پیامبر(ص) سفارش کرده اگر لازم است به اندازه یک سال سفر کنی تا صله رحم به جای آوری، این کار را انجام بده.

در روایتی دیگر، امام علی(ع) قطع رحم را در کنار «عاق والدین شدن» ذکره کرده، و آن دو را از زشت‌ترین گناهان شمرده است.

صله رحم از افضل عبادات است.

البته مراجع عظام تقلید نیز قطع رحم را جایز نمی‌شمارند.

فواید

صله رحم فواید گوناگونی دارد.

علت این که اسلام نسبت به نگهداری و حفظ پیوند خویشاوندی این همه پافشاری کرده، این است که همیشه برای اصلاح، تقویت، پیشرفت و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادی و مادی و چه از جنبه‌های معنوی باید از واحدهای کوچک آن شروع کرد. با تقویت و اصلاح تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد.

در پرتو صله رحم، خویشان از نیازهای عاطفی و اقتصادی یکدیگر با خبر شده و چون یکدیگر را از یک پوست و خون می‌دانند با کمال میل و با تمام وجود سعی در رفع نیازهای خویشان خود می‌کنند. افراد جامعه ای که خود را ملزم به رعایت این اصل مهم در زندگی اجتماعی می‌دانند، از سلامت روحی و روانی مناسبی برخوردار هستند و کمتر با مشکلات روانی که امروز محصول زندگی صنعتی بشر است، دست به گریبان هستند. در ضمن صله رحم موجب استحکام روابط بین خویشان می‌شود. در پرتو چنین ارتباط مستحکمی انسان‌ها در این دنیای پرهیاهو احساس تنهایی نمی‌کنند و خود را بی یار و یاور نمی‌یابند بنابر این زمانی که با مشکلی روبرو شدند، با توکل بر خدا و کمک خویشان خود، می‌توانند به راحتی بر آن پیروز شوند. پیامبر در مورد صله رحم می‌فرماید: «صله الرحم تعمر الدیار و تزید فی الاعمار و ان کان اهلها غیر اخیار» صله رحم (پیوند با خویشاوندان) شهر را آباد می‌سازد و بر عمرها می‌افزاید، هر چند انجام دهندگان آن از نیکان نباشند.

برخی از فوایدی که در روایات برای صله رحم ذکر شده چنین است:

• افزایش عمر
• در امان ماندن از بلایا
• آسان شدن محاسبه روز قیامت
• آبادانی
• افزایش روزی
• محبوبیت نزد خدا
• جلب حمایت خویشان
• جلوگیری از مرگ بد
• آسان شدن سختی‌های مرگ

مصادیق

بر اساس آیات قرآن، از جمله آیات ۸۳، ۱۷۷ و ۲۱۵ سوره بقره، مراد از صله رحم ارتباط داشتن، نیکی کردن، و انفاق به خویشان است.

صله رحم رفت و آمد و گره گشایی و خوبی کردن و رسیدگی به فامیل است؛

ملا محسن فیض کاشانی که عمری را با قرآن و روایات اهل بیت(ع) به سر بردند، صله رحم را به زیارت ارحام، رفع کمبودهای مادی، حل مشکلات اقتصادی و کمک به کار و کسب و ازدواج پسران و دختران آنها معنا کرده‌اند.

اقل صله رحم دید و بازدید ارسال پیام و سلام با تلفن، نامه و… است.

با توجه به شرایط، صله رحم می‌تواند شرایط با رفت و آمد، مهمانی دادن و مهمانی رفتن، هدیه دادن، نامه نوشتن، تماس تلفنی، چت، پیغام فرستادن و نشست و برخاست کوتاه مدت و سلام و احوال پرسی تحقق پیدا کند. بنابراین با توجه به شرایط، می‌توانیم صله رحم را با این موارد یاد شده تنظیم کنیم، تا خودمان نیز از نظر روحی یا معنوی آسیب نبینیم.

امام صادق(ع) می‌فرماید: با ارحامتان ارتباط داشته باشید و به برادرانتان نیکی کنید ولو به یک سلام نیک و جواب آن.

در اینکه مصداق صله رحم چیست باید به عرف مراجعه کرد، گرچه در شرع و روایات هم مواردی برای آن ذکر شده است ولی از آن جا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است. اینگونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم می‌باشد: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و … می‌تواند از مصداق‌های صله رحم باشد. البته باید دید که رحم چه انتظاری از ما دارد، مثلا اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می‌شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق‌های صله رحم می‌تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. به عنوان مثال:

«یکی از بارزترین مصادیق صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان می‌باشد (علاوه بر دید و بازدید) و به‌طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می‌شود، اما آن‌ها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی‌سازد».

نیکی و انفاق ممکن است زبانی، فعلی، قلبی و مالی باشد. انفاق زبانی مثل سلام کردن و جواب دادن آن، دعا کردن، پرهیز از غیبت، دوری از تهمت و افتراء به آنها است. نام او را به نیکی یاد کردن، آشکار کردن نیکی‌ها و پوشاندن عیوب ایشان.

انفاق فعلی با بجا آوردن نماز، روزه، حج و زیارت به نیابت، وفای به عهد، دید و بازدید، حفظ احترام و رعایت شأن و موقعیت ایشان، عیادت و … محقق می‌شود.

آرزوی وصول خیرات دنیوی و اخروی و آرزوی دفع بلایا، از مصادیق انفاق قلبی است؛ و در نهایت انفاق مالی می‌تواند با کمک بلاعوض، قرض الحسنه دادن، پرداخت صدقه به نیابت از او انجام گیرد.

راه‌های تقویت صله رحم

اصلاح و تغییر نگرش: دلایل قطع رحم ممکن است به جهاتی باشد که با تغییر در نگرش و بر طرف کردن آن شرایط می‌توان به تقویت صله رحم پرداخت. البته این کار نیاز به تلاش زمان، گفتگوی با والدین به شکل فردی و گروهی و تحریک کردن عواطف آنها نسبت به اقوام خود و بیان فوائد و ضررهای آن و رفع اختلاف‌ها دارد. منافع دنیوی و معنوی صله رحم و مضرات دنیوی و معنوی قطع رحم را از دیدگاه آیات و روایات برایشان بازگو شود که: زیادی عمر، به تأخیر افتادن اجل، زیادی رزق، زیادی مال، زیادی نعمت، رفع فقر، سلامتی، ایجاد عطوفت میان خویشان، جلب حمایت خویشان، امکان بهره‌مندی از امکانات اقوام، اندوهناک شدن دشمنان، آرامش روانی، مصونیت از گناه، تزکیه اعمال، پالایش روح، نیکویی اخلاق، تقویت دین و … از مزایای صله رحم است و ضایع کردن امر خدا، کفران نعمت، نقض عهد الهی، فساد در زمین، اجابت نشدن دعا، پذیرفته نشدن صدقات و کاهش عمر، ابتلاء به فقر، از دست دادن ایمان، ابتلاء به حزن و اندوه، از دست دادن مقبولیت اجتماعی و … از ضررهای قطع رحم می‌باشد.

تقویت اعتقادات مذهبی: کم رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی و دینی و پر رنگ شدن رسوم فرهنگی غلط از عمده‌ترین دلایل ضعف پیوندهای اجتماعی در جوامع به اصطلاح متمدن امروز قلمداد می‌شود. با تقویت اعتقادات مذهبی و دینی و طرد آداب و رسوم غلط فرهنگی در خانواده می‌توان در جهت مطلوب بهره جست.

کم کردن هزینه‌های میهمانی‌ها: برپایی میهمانی‌های پر هزینه، دادن هدیه به هر بهانه و … موجب شده تا برخی افراد به دلیل ضعف مالی و به دلیل روحیات شخصی مثل بخل و … از درگیر شدن در این ارتباطات و تحمّل تبعات قهری آن خودداری کنند. اختلاف طبقات اجتماعی و شکاف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … باعث شده که خانواده‌ها از سطح یکسانی برخوردار نباشند، که اینها از عوامل ضعف ارتباط به شمار می‌روند. با تغییر در برخی از این خرج و برج‌ها، می‌توان افراد را به صله رحم ترغیب نمود و می‌توان حداقل می‌توان تا رفع آن بینش‌ها، به دید و بازدیدهای کوتاه مدت اقدام کرد.

تنظیم روابط: از آنجا که امروزه به خاطر زندگی شهری و اجتماعی پیچیده و …، ناهنجاری‌های زیادی گریبانگیر خانواده‌ها شده است، که البته بی‌مبالاتی و کم توجهی برخی خانواده‌ها نیز بدان دامن زده است، در این میان برخی والدین برای مصون ماندن خود و خانواده، بهترین راه را قطع ارتباط می‌دانند. البته باید اذعان کرد که برای پیشگیری و مصون ماندن از این انحرافات، لازم است که دررفت و آمد خیلی دقیق و حساب شده اقدام کرد.

احکام

رحم چه کسانی هستند؟

در این مسئله اختلاف نظرهای فراوانی میان مفسّران و فقها وجود دارد، ولی آنچه که قطعی است این است که: خویشاوندان سببی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شود) به اتفاق آراء علماء، جزء ارحام و خویشاوندان شمرده نمی‌شود که صله ایشان طبق وظیفه دینی واجب و قطع آن حرام باشد. ولی درباره خویشاوندان نسبی هم مصادیق رحم متفاوت ذکر شده است؛ لذا جهت اطلاع از حکم شرعی آن می‌توانید به مرجع تقلید خود رجوع کنید. آنچه که درباره مصادیق ارحام ذکر شده عبارت است از:

کسانی که بی واسطه (مثل برادران، خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم واحد منتسب باشند.

کسانی که به سبب قرابت نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند، در این صورت پسر عموها، دختر عموها و دختر عمه‌ها و … از دایره حکم خارج می‌شوند.

ارحام همه اقاربی است که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب باشند. این قول به خاطر دلایلی نزد بزرگان بیشتر پذیرفته شده است گرچه نمی‌توان دلیل قطعی بر آن اقامه کرد.

ولی آنچه به نظر می‌رسد که صله آنها از واجبات است، همان محارم انسان باشند، چرا که این افراد در هر صورت جزء رحم به حساب می‌آیند.

خلاصه کلام تا بدین جا این است که وجوب صله رحم با هر خویشاوندی واجب نیست و صله رحم هم فقط با رفت و آمد نمی‌باشد بلکه از راه‌های دیگری هم می‌توان آن را به جا آورد و وظیفه شرعی خود را در این خصوص انجام داد.

ترک صله رحم برای نهی از منکر

مراجع عظام تقلید تصریح می‌کنند که اگر ترک معاشرت به‌طور موقت موجب خودداری وی از گناه شود از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود.

انجام مرحله ترک صله رحم هنگامی است که دیگر راه‌های امر به معروف و نهی از منکر تأثیری نداشته باشد. پیش از ترک صله رحم با فرد گنهکار، باید انسان از راه‌کارهای دیگر مانند محبت ورزیدن، امر به معروف و نهی از منکر زبانی و ارائه کتاب‌های مفید استفاده کند.

مطالعه بیشتر

• زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱ش.
• غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹ش.
• محمودی ارسنجانی، علی، حقوق والدین و صله رحم، احترام به سادات و همسایه، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹ش.
• شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
• بارکر، آلن، بهبود مهارت‌های ارتباطی، ترجمه عبدالرضا شاه محمدی، تهران: فریش، ۱۳۸۹ش.