آیات‌الاحکام

سؤال

آیات الاحکام چیست؟

درگاه‌ها

آیات‌الاحکام، آیات در بردارنده احکام شرعی در قرآن است. این آیات احکام فقهی را تبیین کرده است و به آیات‌الاحکام مشهور هستند. آیات‌الاحکام به موضوعاتی مانند طهارت، حج، جهاد، ربا، ازدواج، نفقه، نماز، روزه و قتل پرداخته است.

کتاب‌هایی از برخی از عالمان و مفسران به نام آیات‌الاحکام چاپ شده است که دربردارنده آیات فقهی قرآن است و به شرح و تبیین آنها پرداخته است. تعداد آیات‌الاحکام حداکثر پانصد آیه دانسته شده است. برخی محققان تعداد دقیق این آیات را سیصد و پنجاه و نُه آیه دانسته‌اند.

تعریف و توضیح

برخی از آیات قرآن، بیان‌کننده حکمی فقهی هستند که به آن آیات‌الاحکام گفته می‌شود. علمای شیعه و سنی اقدام به شرح و تفسیر این گونه آیات کرده‌اند که این تألیفات در شیعه عنوان آیات الاحکام را دارد مانند آیات الاحکام استرآبادی، و اهل سنت این گونه تألیفات را احکام القرآن نامیده‌اند. مانند احکام القرآن جصّاص و ابن العربی.

آیات‌الاحکام به موضوعات فقهی زیادی پرداخته است. از جمله: طهارت، نماز، روزه، حج، جهاد، انفاق، امر به معروف و نهی از منکر، ربا، اجاره، قرض و رهن، نفقه، پوشش، طلاق، لعان، نذر، قسم، عهد، وصیت، قضاوت، کفاره‌ها، ارث، حد و تعزیر، قصاص، خوردنی و آشامیدنی، اسراف، تهمت، دزدی، زنا، لواط و…

آیات الاحکام از جهت نوع دلالت بر حکم و از جهت حکم مدلول آیه متفاوت است. از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد، و بعضی به هیئت اِخبار. بعضی آیات، متضمّن احکام و قواعد کلّی است، مانند قاعده عسر و حرج که از آیه‌های مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ و یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الیُسْرَ وَ لایُریدُ بِکُمُ العُسْرَ استفاده شده است. و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است.

تفاوت آیات‌الاحکام با دیگر ادلهٔ نقلی نزد فقها، در تردیدناپذیری و قطعی‌الصدوربودن آنهاست، اما تفسیرپذیربودن این آیات، ظاهر آنها را ظَنّیُ‌الدِلاله می‌سازد و به دیگر ادلهٔ فقهی مجال می‌دهد تا در استنباط احکام فقهی از آنها، به کار آیند.

تعداد آیات‌الاحکام

تعداد آیه‌های مربوط به احکام، در قرآن فراوان است. به گفته برخی از محققان ۳۵۹ آیه و به گفته برخی دیگر تعداد آیات مربوط به احکام از ۵۰۰ آیه بیشتر نیست. به قول مشهور، تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است.

فاضل مقداد می‌گوید در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام پانصد آیه است، ولی من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکراری‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آنها به پانصد آیه نمی‌رسد.

محمود شهابی در جلد دوم ادوار فقه می‌گوید مجموع آیات منقوله در کتب فقهی ۴۵۰ تا ۵۰۰ آیه است. ولی با محاسبه‌ای که به عمل آمد، مجموع آیاتی که به آن‌ها استدلال نموده‌اند حدود ۳۸۲ آیه می‌باشد که بعضی از آن‌ها تکراری است. مقصود این است که به یک آیه در ابواب مختلف استدلال شده؛ مثل آیه (اوفوا بالعقود).

برخی از آیات الاحکام

• ﴿وَمَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا؛ و هر کس عمداً مؤمنی را بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد بود؛ و خدا بر او خشم می‌گیرد و لعنتش می‌کند و عذابی بزرگ برایش آماده ساخته است.﴾(نساء:۹۳)
• ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَیٰ حَتَّیٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّیٰ تَغْتَسِلُوا ۚ وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا زمانی که بدانید چه می‌گویید؛ و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید] -مگر اینکه راهگذر باشید- تا غسل کنید؛ و اگر بیمارید یا در سفرید یا یکی از شما از قضای حاجت آمد یا با زنان آمیزش کرده‌اید و آب نیافته‌اید، پس بر خاکی پاک تیمم کنید، و صورت و دستهایتان را مسح نمایید، که خدا بخشنده و آمرزنده است.﴾(نساء:۴۳)
• ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید! از خدا بپرهیزید، تا رستگار شوید!﴾(آل عمران:۱۳۰)
• ﴿حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَیٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ؛ بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید، و خاضعانه برای خدا به پا خیزید.﴾(بقره:۲۳۸)

منابع درباره آیات‌الاحکام

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار آیات‌الاحکام

آیت اللّه شهاب الدین مرعشی نجفی، در کتاب نهج الرشاد فی ترجمة الفاضل الجواد، نام ۵۷ کتاب را به عنوان «آیات الاحکام» ذکر نموده است. از این تعداد، ۲۳ کتاب از علمای مذاهب اربعه و ۵ کتاب از علمای زیدیه و ۲۹ کتاب از علمای امامیه می‌باشد. در این میان، برخی مفسّران، که خود فقیه نیز بوده‌اند، در کتاب تفسیری خویش، که عمدتاً مفصل هم می‌باشند به آیات فقهی پرداخته‌اند.

کتاب «فقه القرآن» اثر قطب‌الدین راوندی از تفاسیر مشهور آیات‌الاحکام

کتابهای زیادی به نام آیات‌الاحکام وجود دارد که به آیات فقهی قرآن پرداخته است. از آن جمله می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد:

• فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، ق‍طب‌ال‍دی‍ن راون‍دی، تحقیق سید احمد حسینی، کتابخانه عمومی آیت‌الله‌ مرعشی نجفی (ره)، قم، ۱۴۰۵.
• کنز العرفان فی فقه القرآن، فاضل مقداد، تصحیح محمدباقر بهبودی، مرتضوی، تهران، ۱۳۷۳.
• مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، جواد بن سعد بن جواد کاظمی، تحقیق محمد باقر بهبودی، مرتضوی، تهران، ۱۳۶۷.
• آیات الاحکام، کاظم مدیر شانه‌چی، تهران، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۹۳.
• تفسیر شاهی او آیات الأحکام، ابوالفتح بن مخدوم جرجانی، تصحیح ولی‌الله اشراقی سرابی، نوید، تهران، ۱۳۶۲.
• فقه‌پژوهی قرآنی (درآمدی بر مبانی نظری آیات الاحکام)، سید محمد علی ایازی، بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۰.
• زبده البیان فی براهین احکام القرآن، محقق اردبیلی، تحقیق محمدباقر بهبودی، مکتبة المرتضویة، تهران، بی‌تا.
• تفسیر جامع آیات الاحکام، زین‌العابدین قربانی لاهیجی، انتشارات سایه. تهران، ۱۳۷۴.
• آیات الاحکام، ابوالقاسم گرجی، نشر میزان. تهران، ۱۳۹۵.
• أحکام القرآن، ابن فرس اندلسی، دار ابن حزم، بیروت، ۱۴۲۷ق.