شب‌زنده‌داری در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۳ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۳۷

سؤال

در قرآن چقدر به شب زنده‌داری توصیه شده است؟

شب‌زنده‌داران در قرآن وصف مؤمنان، محسنین، متقین و عبادالرحمن است. در سوره‌های متعدد به شب زنده‌داری و استغفار سحرگاهی تصریح شده است. در قرآن در آیات زیادی به پیامبر(ص) توصیه شده است که در شب به نماز و نیایش مشغول شود و این آیات توصیه به مؤمنان نیز است. مفسران گفته‌اند عبادت در شب، بخصوص در سحرگاهان و نزدیک طلوع فجر، اثر فوق‌العاده‌ای در صفای روح، تهذیب نفوس، تربیت معنوی انسان، و تقویت ایمان در دل و جان انسان دارد. قرآن عبادات در شب را پابرجاتر و با استقامت‌تر توصیف می‌کند.

سفارش به شب‌زنده‌داری

آیات زیادی در قرآن به پیامبر امر و سفارش می‌کند شب را بیدار باشد و به نماز و نیایش شبانه مشغول باشد.^[۱] تعبیرات مختلفی که درباره مقدار «شب‌زنده‌داری» در آیات قرآن آمده، در حقیقت برای بیان «تخییر» است و پیامبر(ص) را مخیر می‌کند که نیمی از شب، یا چیزی کمتر، یا چیزی بیشتر را بیدار بماند.^[۲] گرچه مخاطب در این آیات، شخص پیامبر(ص) است، ولی ذیل سوره نشان می‌دهد که مؤمنان هم در این برنامه با شخص پیامبر(ص) همگام بودند.^[۳] مخاطب آیاتی که به پیامبر سفارش می‌کند برای نماز و نیایش در شب برخیزد، رسول اکرم است. ولی به موجب آیه «به‌طور یقین زندگی رسول خدا برای شما سرمشق نیکویی بود» (احزاب: ۲۱)، به امت اسلامی نیز تهجّد در شب توصیه شده است.^[۴]

آیات قرآن به اهمیت شب‌زنده‌داری، نماز شب، و تلاوت قرآن در شب تصریح کرده است. مفسران گفته‌اند عبادت در شب، بخصوص در سحرگاهان و نزدیک طلوع فجر، اثر فوق‌العاده‌ای در صفای روح، تهذیب نفوس، تربیت معنوی انسان، و تقویت ایمان در دل و جان انسان دارد که حتی با یک مرتبه آزمایش، انسان آثار آن را به روشنی در خود احساس می‌کند.^[۵] گفته شده روح آدمی در ساعات شب آمادگی خاصی برای نیایش، مناجات و ذکر و فکر دارد.^[۶]

در سوره‌های متعدد به شب زنده‌داری و استغفار سحرگاهی تصریح شده است. قیام در دل شب به حکم آیات و نیز احادیث به همگان توصیه شده است.^[۷] قرآن عبادات در شب را پابرجاتر و با استقامت‌تر توصیف می‌کند.^[۸]وقت تهجّد از نیمه شب تا طلوع فجر صادق است و هرچه به اذان صبح نزدیکتر باشد، فضیلت آن بیشتر است.^[۹] مفسران گفته اند «اخلاص» و «حضور قلب» در عبادات شبانه وجود دارد؛ از اين رو، نماز شب عبادتى است خالص و توأم با حضور دل و آميخته با معنوّيت كامل. به گفته حافظ: «هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ‍‍‍‍‍‍٫٫٫از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود.».^[۱۰]


دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است		بدین راه و روش می‌رو که با دلدار پیوندی
حافظ^[۱۱]

شب‌زنده‌داران

در آیه ۱۷ و ۱۷ سوره ذاریات سیره متقین و محسنین شب‌زنده‌داری است که در سحرها استغفار می‌کنند.^[۱۲] در جای دیگر قرآن شب‌زنده‌داری وصف صالحین آمده است.^[۱۳] در آیه ۱۱۳ آل عمران آمده که اهل کتاب همه یکسان نیستند، و در برابر افراد تبه‌کار، کسانی در میان آنها یافت می‌شوند که در اطاعت خداوند و قیام بر ایمان ثابت قدمند و پیوسته در دل شب آیات خدا را تلاوت می‌کنند.^[۱۴]

وصف عبادالرحمان

از صفات عباد الرحمان، یکی این است که تمام، یا دست‌کم، بخشی مهم و قابل توجهی از شب را به عبادت و سجده بر درگاه خدای متعال سپری می‌کنند.^[۱۵] در آیه ۶۴ سوره فرقان، سومین ویژگی عبادالرحمن و بندگان خاص خداوند را، راز و نیاز شبانه و شب زنده‌داری و نماز شب دانسته است. عبادالرحمن کسانی هستند که به خاطر رضای خداوند، لااقل بخشی از شب را، از رختخواب‌های خویش جدا شده، و به راز و نیاز با خدای خویش می‌پردازند، و نماز شب را، که شامل سجده و قیام و دیگر افعال است، به جا می‌آورند. این که نماز شب جزء صفات عبادالرحمن شمرده شده، جایگاه خاص آن را در مسئله تربیت و سیر و سلوک الی اللّه می‌رساند.^[۱۶]

«عبادالرحمن» گروهی از بندگان صالح خداوند هستند که رحمانیت خداوند در آن‌ها تجلی یافته است، زیرا اراده این گروه بر اساس آگاهی و عبادات و عمل به کارهایی است که خداوند به آن راضی است^[۱۷]

وصف مؤمنان

آیه ۱۶ سجده در اوصاف مؤمنان واقعی می‌فرماید: «پهلوهایشان از بسترها دور می‌شود (و شبانگاه به پا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند».^[۱۸] و در آیه ۹ سوره زمر نیز در وصف مؤمنان آمده که در شب نماز می‌خوانند و نیایش می‌کنند.^[۱۹]

منابع

↑ قرشی، سید علی اکبر، تفسیراحسن‌الحدیث، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۹۱، ج۷، ص۳۱۷؛ سوره اسراء، آیه ۷۹؛ سوره مزمل، آیه ۲ و ۴؛ سوره طه، آیه ۱۳۰؛ سوره ق، آیه ۴۰؛ سوره طور، آیه ۴۹؛ سوره انسان، آیه ۲۶.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۷۲.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۷۴.
↑ مصلائی‌پور، عباس، «تهجد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۷۷.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۸۱.
↑ مصلائی‌پور، عباس، «تهجد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.
↑ تفسیر نمونه، ج‏25، ص: 175
↑ مصلائی‌پور، عباس، «تهجد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.
↑ مكارم شيرازى، ناصر، پيام امام اميرالمومنين(ع)، تهران، دار الكتب الاسلاميه‌، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۴۱۴..
↑ «غزل شمارهٔ ۴۴۰»، گنجور، بازدید:‌۳ بهمن ۱۴۰۲ش،.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۳۲۱؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۵۵۴.
↑ سوره آل عمران، آیه ۱۱۳ و ۱۱۴.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۳، ص۵۶.
↑ مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ص۲۶۳.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، والاترین بندگان، قم، نسل جوان، ۱۳۸۳ش، ص ۹۵ و ۹۶.
↑ عارفی میناآباد، راهب، سیمای عبادالرحمن در قرآن، حبل المتین، شماره ۱۳، سال چهارم، زمستان ۱۳۹۴ش، ص۱۸.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۴۰.
↑ تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن‏، ۱۳۸۸ش، ج۸، ص۱۵۰.

[1] قرشی، سید علی اکبر، تفسیراحسن‌الحدیث، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۹۱، ج۷، ص۳۱۷؛ سوره اسراء، آیه ۷۹؛ سوره مزمل، آیه ۲ و ۴؛ سوره طه، آیه ۱۳۰؛ سوره ق، آیه ۴۰؛ سوره طور، آیه ۴۹؛ سوره انسان، آیه ۲۶.

[2] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۷۲.

[3] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۷۴.

[4] مصلائی‌پور، عباس، «تهجد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.

[5] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۷۷.

[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۱۸۱.

[7] مصلائی‌پور، عباس، «تهجد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.

[8] تفسیر نمونه، ج‏25، ص: 175

[9] مصلائی‌پور، عباس، «تهجد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.

[10] مكارم شيرازى، ناصر، پيام امام اميرالمومنين(ع)، تهران، دار الكتب الاسلاميه‌، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۴۱۴..

[11] «غزل شمارهٔ ۴۴۰»، گنجور، بازدید:‌۳ بهمن ۱۴۰۲ش،.

[12] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۳۲۱؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۵۵۴.

[13] سوره آل عمران، آیه ۱۱۳ و ۱۱۴.

[14] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۳، ص۵۶.

[15] مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ص۲۶۳.

[16] مکارم شیرازی، ناصر، والاترین بندگان، قم، نسل جوان، ۱۳۸۳ش، ص ۹۵ و ۹۶.

[17] عارفی میناآباد، راهب، سیمای عبادالرحمن در قرآن، حبل المتین، شماره ۱۳، سال چهارم، زمستان ۱۳۹۴ش، ص۱۸.

[18] مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۴۰.

[19] تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن‏، ۱۳۸۸ش، ج۸، ص۱۵۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

@@ خط ۲۴: / خط ۲۴: @@
 == وصف عبادالرحمان ==
-از صفات عباد الرحمان، یکی این است که تمام، یا دست‌کم، بخشی مهم و قابل توجهی از شب را به عبادت و سجده بر درگاه خدای متعال سپری می‌کنند.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ص۲۶۳.</ref> در آیه ۶۴ سوره فرقان، سومین ویژگی عبادالرحمن و بندگان خاصّ خداوند را، راز و نیاز شبانه و شب زنده‌داری و نماز شب دانسته است. عبادالرحمن کسانی هستند که به خاطر رضای خداوند، لااقل بخشی از شب را، از رختخواب‌های خویش جدا شده، و به راز و نیاز با خدای خویش می‌پردازند، و نماز شب را، که شامل سجده و قیام و دیگر افعال است، به جا می‌آورند. این که نماز شب جزء صفات عبادالرحمن شمرده شده، جایگاه خاص آن را در مسئله تربیت و سیر و سلوک الی اللّه می‌رساند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، والاترین بندگان، قم، نسل جوان، ۱۳۸۳ش، ص ۹۵ و ۹۶.</ref>
+از صفات عباد الرحمان، یکی این است که تمام، یا دست‌کم، بخشی مهم و قابل توجهی از شب را به عبادت و سجده بر درگاه خدای متعال سپری می‌کنند.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، رستگاران، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ص۲۶۳.</ref> در آیه ۶۴ سوره فرقان، سومین ویژگی عبادالرحمن و بندگان خاص خداوند را، راز و نیاز شبانه و شب زنده‌داری و نماز شب دانسته است. عبادالرحمن کسانی هستند که به خاطر رضای خداوند، لااقل بخشی از شب را، از رختخواب‌های خویش جدا شده، و به راز و نیاز با خدای خویش می‌پردازند، و نماز شب را، که شامل سجده و قیام و دیگر افعال است، به جا می‌آورند. این که نماز شب جزء صفات عبادالرحمن شمرده شده، جایگاه خاص آن را در مسئله تربیت و سیر و سلوک الی اللّه می‌رساند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، والاترین بندگان، قم، نسل جوان، ۱۳۸۳ش، ص ۹۵ و ۹۶.</ref>
 «عبادالرحمن» گروهی از بندگان صالح خداوند هستند که رحمانیت خداوند در آن‌ها تجلی یافته است، زیرا اراده این گروه بر اساس آگاهی و عبادات و عمل به کارهایی است که خداوند به آن راضی است<ref>عارفی میناآباد، راهب، سیمای عبادالرحمن در قرآن، حبل المتین، شماره ۱۳، سال چهارم، زمستان ۱۳۹۴ش، ص۱۸.</ref>