معنای غیب و شهادت در آیه ۸ سوره جمعه

سؤال

منظور از غیبت و شهادت در آیه شریفه: ﴿ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَه﴾ چیست؟ آیا عالم شهادت همین عالم مادی نیست؟ پس چگونه بعد از مرگ انسان به عالم ماده برمی‌گردد؟!

آیه ۸ سوره جمعه صراحت به این موضوع دارد که خداوند دانا به امور غیب و شهادت است. غیب و شهادت در این آیه را مفسران به اعمال ظاهری و پنهانی بندگان تفسیر کرده‌اند که خداوند به همه آنها آگاه است. معنای دیگر غیب و شهادت، می‌تواند دنیا و آخرت باشد. غیب به هر چیزی می‌گویند که از ادراک انسان پنهان است اما برای خداوند عیان و شهادت است.

متن آیه

﴿ قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ ۖ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

بگو: «آن مرگى كه از آن مى‌گريزيد، قطعاً به سر وقت شما مى‌آيد؛ آنگاه به سوى داناى نهان و آشكار بازگردانيده خواهيد شد، و به آنچه [در روى زمين‌] مى‌كرديد، آگاهتان خواهد كرد.»

جمعه:۸

﴾

معنای غیب

غیب در اصل به معنای چیزی است که پوشیده و پنهان است و چون عالم ماورای محسوسات از حس ما پوشیده است، به آن غیب گفته می‌شود. هر آنچه مورد ادراک حسی قرار گیرد شهادت است و در غیر این صورت در حوزه غیب قرار می‌گیرد. غیب به کلیه اموری گفته می‌شود که از حس انسان پنهان است از این جهت ایمان به خدا و روز جزا ایمان به غیب دانسته شده است.

غیب و شهود دو نقطه مقابل یکدیگرند. شهود عالم محسوسات است و جهان غیب ماورای حس است. غیب و شهادت جزو معانی نسبی هستند، یعنی یک چیز ممکن است نسبت به چیزی غیب و نسبت به چیز دیگر شهادت باشد. بنابر این غیب و شهادت نسبت به افراد عالم و جاهل متفاوت می‌باشد. و هر قدر دانسته‌های یک فرد بیشتر باشد، چیزهایی که از او پنهان هستند کم خواهند بود. فلذا برای خدایی که علم او نامحدود است و هیچ چیز نیست که از حیطه و دائره علمی او خارج باشد، همه چیز شهادت و آشکار و روشن است و برای او هیچ غیب و نمایی وجود ندارد.

واژه غیب و مشتقات آن شصت بار در قرآن کریم بکار برده شده است و ده بار در کنار کلمه شهادت آمده است. غیب در آیات قرآن در دو مفهوم کلی به اشیایی که دور از ادراک کلی هستند و اشیایی که به دور از هر نوع ادراک و علمی هستند اطلاق شده است. قرآن کریم گاهی از سرگذشت پیشینیان به عنوان غیب یاد می‌کند، گاهی از ایمان به غیب سخن می‌گوید، گاهی غیب را به خداوند نسبت می‌دهد و گاهی از غیب و شهادت حرف می‌زند. در قرآن، تنها خداوند را آگاه به غیب معرفی می‌کند. و حتی پیامبر(ص) هم دانستن علم غیب را از خود نفی می‌کند.

علامه طباطبایی معنای غیب و شهادت در آیه ۸ سوره جمعه را اعمال ظاهری و پنهانی بندگان می‌داند که خداوند از آنها آگاه است.

عالم غیب و شهادت

معنای علم خدا به غیب و شهادت این است که در حقیقت همه چیز برای او شهادت است. و غیب و شهود موجودات نسبت به هم، همه برای خدا شهادت است.

به تعبیر دیگر معنای آیه ﴿عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾ این است که اموری که ممکن است علم صاحبان علم به آن احاطه یابد و اموری که خارج از حد وجودشان نیست و نیز اموری که ممکن نیست علم صاحبان علم به آن تعلق گیرد به خاطر خارج بودن از حد وجودشان، هر دو قسم برای خداوند متعال معلوم و روشن است، چون او به تمام چیزها احاطه کامل دارد.

در آیه یاد شده (سوره جمعه، آیه ۸) یهودیان را تهدید کرده و خطاب به آن‌ها فرموده: چه بخواهند و چه نخواهند مرگ آن‌ها را فرا می‌گیرد سپس با ستم کاری و گناه به سمت خدا برمی‌گردند و خداوند به حقیقت اعمال ظاهری و پنهانی آن‌ها آگاه است چون خداوند عالم به غیب و شهادت است و هیچ عملی از آنان بر خدا پوشیده نیست. عالم شهادت، شامل عالم مادی و غیرمادی نیز می‌شود و منظور از شهادت، آگاهی خداوند به اعمال ظاهری آنان است.

مراد از «عالِم الغیب» خداوند است. و آیه می‌فرماید: پس از مرگ به محضر کسی می‌روید که آگاه به جهان غیب و شهود است و او از اعمال شما به شما خبر می‌دهد. و لذا انسان پس از مرگ به عالم ماده بر نمی‌گردد، گرچه ممکن است روح مرده، پس از مرگ و قبل از قیامت گاهی به دنیا برگردد، چرا که جایگاه ارواح مردگان پس از مرگ، عالم برزخ است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿... وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ … و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.﴾(مومنون:۱۰۰)

مطالعه بیشتر

۱. محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ سوم، ۱۳۹۰ ق، ج۱۱، ص۲۰.

۲. محسن قرائتی، معاد، قم، انتشارات در راه حق، چاپ سوم، ۱۳۶۸.

۳. ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۷، ج۱، ص۷۰–۷۳؛ ج۱۰، ص۱۳۹، ج۱۸، ص۲۷۸؛ ج۲۴، ص۱۱۸.