شیخ عبدالکریم حائری و رضاشاه

سؤال

چرا حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مقابل رضا شاه، نرمی نشان می‌داد؟

پرتره شیخ عبدالکریم حائری

درگاه‌ها

شیخ عبدالکریم حائری یزدی را از عالمانی دانسته‌اند که هیچگاه در مسائل سیاسی فعال نبود. وی معتقد بود گفتار او بر شاه اثر ندارد و تنها سبب می‌شود که شاه کار را سریع‌تر و شدیدتر به انجام رساند. اندک دخالت‌هایی هم که در امور سیاسی داشت به اصرار دیگران بود. شیخ به درستی می‌دانست که قدرتی در مقابل شاه ندارد و برخورد با شاه، می‌تواند بقای حوزه علمیه را به خطر اندازد.

شیخ عبدالکریم از آنجا که حفظ حوزه علمیه قم را مهم‌ترین اولویت خود می‌دانست، همین مسئله دلیل اجتناب او از ورود در رویدادهای سیاسی بود. با این حال در مسئله کشف حجاب با اصرار عده‌ای، به شاه تلگراف زد و متذکر شد «اوضاع حاضره که بر خلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است». همچنین در قضیه‌ی هجوم یهودیان به فلسطین و بیت المقدس از شاه خواست تا عکس‌العملی داشته باشد تا غائله مرتفع گردد.

رویکرد شیخ عبدالکریم حائری

حائری یزدی را از عالمانی دانسته‌اند که هیچگاه در مسائل سیاسی فعال نبوده، بلکه از دخالت در مسائل سیاسی اجتناب می‌کرده است. او برای شرکت نکردن در واقعه‌ی مشروطه، نجف را به مقصد کربلا ترک کرد. همچنین در اعتراض عالمان شیعه به حضور نیروهای اشغالگر خارجی در سال ۱۳۳۰ق در عراق که از نجف و کربلا به کاظمین رفتند، شرکت نکرد.

امام خمینی:
«درباره بزرگی او (شیخ عبدالکریم حائری) همین مقدار بس که توانست در آن زمان سخت که رضاشاه تصمیم داشت، حوزه و روحانیت را نابود کند، حوزه‌ها، بلکه روحانیت را حفظ کند و این امانت را به ما داد تا ما به دیگران رد کنیم».

اما شرایط به گونه‌ای پیش رفت که حائری در اواخر عمر ناچار شد به خاطر جایگاه اجتماعی‌اش، در امور سیاسی دخالت کند. مهم‌ترین چالش حائری در آن سال‌ها، نحوه تعامل و مناسباتش با رضا شاه بود. در دوران سردار سپه بودن رضاخان، روابط نسبتاً خوبی میان این دو برقرار بود. از زمان تثبیت سلطنت رضاشاه تا پیش از طرح مسئله کشف حجاب، مناسبات میان آن‌ها نه حسنه نه تیره بود. مناسبات آنها پس از کشف حجاب به کلی قطع شد.

شیخ عبدالکریم معتقد بود گفتار او بر شاه اثر ندارد بلکه او کار را شدیدتر می‌کند. از آیت الله سیدمحمدتقی خوانساری نقل شده که خطاب به شیخ عبدالکریم گفته است: می‌دانید که پهلوی می‌خواهد ایران را نصرانی کند؟ آیت‌الله حائری در جواب گفت: می‌دانم. ولی شما می‌خواهید که من کاری کنم که او زودتر چنین بکند.

البته شیخ به درستی می‌دانست که قدرتی در مقابل شاه ندارد و برخورد با شاه، می‌توانست بقای حوزه علمیه را به خطر اندازد. اندک دخالت‌های شیخ در امور سیاسی نیز به اصرار دیگران بوده که حتی نقل شده، برخی به شیخ بی‌احترامی نیز کردند.

حفظ حوزه علمیه اولویت اصلی شیخ

مهم‌ترین دلیل اجتناب شیخ عبدالکریم از ورود در رویدادهای سیاسی را حفظ حوزه علمیه قم دانسته‌اند. زیرا وی بر این باور بود که موضع‌گیری در برابر رضا شاه در آن اوضاع، نتیجه‌ای جز برچیده شدن حوزه نخواهد داشت.

« آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری شیرازی:
«من یک مجتهدم و معتقد شدم که باید حوزه‌ای به وجود بیاورم که در آن عده‌ای تحصیل کنند و مجتهد بشوند و فقیه بشوند و به نظرم رسیده است که وظیفه‌ام این است و هر چیزی که سر راه این وظیفه‌ام قرار بگیرد، جلویش را می‌گیرم» »

از چپ حاج سید ابراهیم قمی، شیخ عبدالکریم حائری، حاج‌میرزا مهدی (پیشکار شیخ عبدالکریم)

آیت‌الله مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه و از شاگردان آیت‌الله حائری معتقد بود آن شداید و کوران‌هایی که در دوره آن پهلوی (رضاشاه) پیش آمد همه با حُسن خُلق و کفایت شیخ عبدالکریم نگهداری شد.

از امام خمینی درباره اهمیت کار حاج شیخ عبدالکریم نقل شده است که «اگر مرحوم حاج شیخ در حال حاضر بودند، کاری را انجام می‌دادند که من انجام دادم و تأسیس حوزه علمیه در آن روز، از جهت سیاسی، کم‌تر از تأسیس جمهوری اسلامی در ایران امروز نبود.»

مواضع شیخ عبدالکریم در داستان کشف حجاب

حائری در ماجرای اجباری شدن سربازی در ایران که مورد مخالفت برخی عالمان شیعه قرار گرفته بود، موافقت کرد. اما پس از واقعه کشف حجاب مناسبات میان او و شاه تیره بود. شیخ ابراز مخالفت با شاه را بی‌تاثیر و موجب شدیدتر شدن کار می‌دانست. او در نهایت با اصرار شاگردان و برخی مردم، به شاه تلگراف زد.

« متن تلگراف شیخ عبدالکریم به رضاشاه:
«مشهور خاطر همایونی بوده که احقر همیشه تعالی و ترقی دولت علیّه را منظور داشته و اهمّ مقاصد می‌دانسته، فعلاً هم به همین منظور نظر عرضه می‌دارد اوضاع حاضره که بر خلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است، البته بر ذات ملوکانه که امروزه حامی و عهده‌دار نوامیس اسلامیه هستید، حتم و لازم است که جلوگیری فرمایید، عموم اهالی ایران بلکه مسلمین دنیا را قرین تشکر فرموده، امید است رفع اضطراب این ضعیف و عموم ملت شیعه بشود» »

البته شاه کلام شیخ را نپذیرفت و با تندی به آن پاسخ داد. از آن پس، مناسبات آنها به کلی قطع شد و حتی آمد و شدهای نزد حائری به شدت تحت نظر بود.

موضع شیخ عبدالکریم در داستان فلسطین

آیت‌ﷲ شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۱۲ش در نامه‌ای به رضا شاه از او می‌خواهد در مورد هجوم یهودیان به فلسطین و بیت‌المقدس عکس‌العملی داشته باشد «تا غائله مرتفع گردد» این حادثه پیش از واقعه کشف حجاب بوده و متن آن کاملا با احترام است. این نامه توسط آیت‌ﷲ سید محمد بهبهانی برای رضاشاه ارسال شد.

« متن نامه شیخ عبدالکریم به رضاشاه:
حضور مبارک اعلی‌حضرت شاهنشاهی خلدﷲ ملکه. بعد از دعاگویی صمیمی، امروزه مسلمین در این هجوم یهود به فلسطین و بیت‌المقدس مستغیث به آن یگانه حامی است و چشم همگی به الطاف خاصه ملوکانه است. امید به اعانت پروردگار جل و علا این غایله مهم با توجهات خاصه مرتفع، موجب مزید دعاگویی این ضعیف و عامه مسلمین گردد. الاحقر عبدالکریم حائری. »