خودخواهی

سؤال

حُبّ نَفْس و خودخواهی چیست؟ چه نشانه‌هایی دارد و درمان عملی آن چیست؟

درگاه‌ها

حُبِّ نَفْس، به معنای علاقه به خود، یکی از تمایلات اصلیِ انسان شمرده شده که اگر در مسیر صحیح خود قرار گیرد، موجب رشد و اگر از مسیر خود منحرف شود، تبدیل به خودخواهی، یکی از رذائل اخلاقی می‌شود.

خودمحوری، ناسپاسی در برابر خدمات دیگران،‌ بزرگ شمردن خدمات خود و چاپلوسی از نشانه‌های فرد خودخواه است. خودخواهی باعث می‌شود فرد از آزاداندیشی و قضاوت منصفانه محروم شده و از رشد و پیشرفت بازماند.

درمان خودخواهی، خودشناسی دانسته شده است. اگر فرد به فقر و کوچکی خود در برابر خدا توجه کند، دچار خودخواهی نمی‌شود.

مفهوم‌شناسی

حبّ نفس، یکی از تمایلات اصلیِ انسان شمرده شده که اگر در مسیر صحیح خود قرار گیرد، موجب رشد و اگر از مسیر خود منحرف شود، تبدیل به خودخواهی، یکی از رذائل اخلاقی می‌شود.

علاقه به خود، تا وقتی در مسیر درست است، عشق به زندگی در انسان را تقویت کرده و باعث می‌شود فرد به دنبال کسب منافع و کمالات انسانی باشد. ولی اگر علاقه به خویشتن افراطی شود، برای به دست آوردن منافع خود، منافع دیگران را نادیده گرفته و موجب رسیدن ضرر به دیگران می‌شود.

امام خمینی، عارف شیعه و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، خودخواه را «بنده خود» و نه «بنده خدا» معرفی کرده است.

نشانه‌ها و پیامدها

برخی از نشانه‌ها و پیامدهای خودخواهی چنین است:

خودمحوری و ناسپاسی

فرد خودخواه همه چیز را برای خود خواسته و به غیر خود اعتنایی ندارد. او توقع دارد همیشه حرف‌ها و عقاید او پذیرفته شده و همواره از دیگران انتظار خدمت دارد و اگر دیگران از خدمت به او کوتاهی کنند نسبت به آنها کینه می‌ورزد. این قبیل افراد نمی‌توانند دوستان خود را حفظ کنند؛ زیرا آنان به سبب توقعات نابجا دوستان خود را از دست می‌دهند.

افراد خودخواه نسبت به خدماتی که دیگران برای آنها انجام می‌دهند ناسپاس هستند. در باور آنها، خدمتی که برای دیگران انجام می‌دهند بزرگ، و خدمتی که سایرین برای آنها انجام می‌دهند ناچیز است.

چاپلوسی

فرد خودخواه برای جلب منافع، عزت نفس خود را از دست داده و به چاپلوسی می‌پردازد. او در صورتی که احتمال دهد می‌تواند از کسی به وسیله چاپلوسی منافعی را کسب کند، به تملق او می‌پردازد.

محرومیت از آزاداندیشی

خودخواهی سبب می‌شود فرد نتواند آزادانه و از روی انصاف اندیشیده و داوری کند؛ زیرا اندیشه‌ها و قضاوت‌های او متمایل به نتیجه‌ای است که منافع بیشتری برای او دارد. برای نمونه فرد خودخواه در اختلافات میان بستگان، حق را به کسی می‌دهد که یا پیوند خویشاوندی نزدیک‌تری با او دارد، یا با حمایت از او منافعی را کسب می‌کند.

به نظر امام خمینی، فرد خودخواه بنده و گرفتار خود است بنابراین در اندیشیدن آزاد نیست.

عقب‌ماندگی

خودخواهی، باعث عقب ماندگی است؛ زیرا رمز رشد و تکامل، اعتراف به تقصیر و قبول وجود نقص‌ها و ضعف‌ها است.

درمان

دلیل خودخواهی، شناختی نادرست از خود است؛ بنابراین از مهمترین راه‌های درمان خودخواهی، خودشناسی دانسته شده است. اگر فرد به فقر و کوچکی خود در برابر خدا توجه کند، دچار خودخواهی نمی‌شود.

اولیای خدا نیز همیشه به تقصیر و وجود ضعف‌های خود معترف بودند.

جستارهای وابسته

• شیوه برخورد با فرد خودخواه

مطالعه بیشتر

• خود و ناخود، اکبری، محمود، چاپ اول، قم، مؤسسه فرهنگی سماء، ۱۳۸۱ش.