تنزیه الانبیاء (کتاب)
دربارهٔ کتاب تنزیه الانبیاء توضیح دهید.
| تنزیه الانبیاء | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | سید مرتضی علم الهدی |
| موضوع | عصمت انبیاء و ائمه(ع) |
| زبان | عربی |
تنزیه الانبیاء و الائمه(ع) سید مرتضی کتابی در پاسخ به شبهات وارده‌شده به عصمت پیامبران(ع) و ائمه(ع) است. در این کتاب، اقوال مخالفان عصمت انبیاء(ع) و ائمه(ع)، دلایل عصمت و تأویل آیات و روایاتی که در مورد ارتکاب گناه توسط انبیاء(ع) و ائمه(ع) آمده است. این کتاب، با وجود حجم اندک، نزد عالمان شیعه به‌عنوان یکی از مراجع اصلی کلامی در بحث عصمت به‌شمار می‌رود.
نویسنده
ابوالقاسم علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی علم الهدی (۳۵۵ـ۴۳۶ق) از عالمان بزرگ شیعه[۱] و یکی از متکلمان مشهور صاحب نظر در تاریخ کلام شیعی است. او برادر بزرگتر سید رضی، جامع نهج البلاغه، و شاگرد شیخ مفید بود.[۲] سید مرتضی هم از سوی پدر و هم از سوی مادر سید علوی بود. نسب او از سوی پدر با پنج واسطه به امام کاظم(ع) و از سوی مادر با چهار واسطه به امام سجاد(ع) می رسید. پدر او شریف ابواحمد موسوی، رئیس طالبیان بغداد و مادرش فاطمه دختر ناصر صغیر، از امرای علوی طبرستان، بود.[۳]
سید مرتضی، علاوه بر تسلط بر علم کلام، فقه و تفسیر قرآن، یکی از پایه‌گذاران علم اصول فقه به‌شمار می‌رود. سید مرتضی در رویکرد به دین نگاهی کاملاً عقلانی داشت و پیرو مکتب اصالت عقل بود.[۴] سید مرتضی علاوه بر شأن علمی دارای شأن اجتماعی قابل توجه در زمان خود بود. در سال ۴۰۶ق، او از سوی خلیفهٔ عباسی به مقام نقابت طالبیان، امارت حجاج و ریاست دیوان مظالم نصب شد. منصبی که تا آخر عمرش آن را بر عهده داشت.[۵]
معرفی
کتاب تنزیه الانبیاء و الائمه، با نام کامل تنزیه الانبیاء و الائمه(ع) عن الذنوب و القبایح، منبعی برای دستیابی به دیدگاه شیعه دربارهٔ عصمت پیامبران(ع) و ائمهٔ(ع) است. از زمان نگارش آن تاکنون، این کتاب پیوسته مورد توجه عالمان اسلامی قرار گرفته و آنان بسیاری از تألیفات خود را با توجه به این کتاب نگاشته‌اند. موضوع این کتاب، عقاید و مباحث مربوط به نبوت و امامت است. سید مرتضی در این کتاب به بررسی عصمت پیامبران(ع) و ائمه(ع) از دیدگاه شیعه پرداخته است. وی با اشاره به اعتراضات و ایراداتی که برخی به عصمت پیامبران(ع) و ائمه(ع) گرفته‌اند به پاسخ‌گویی به آنها می‌پردازد. سید مرتضی برای پاسخ‌گویی به این شبهات به تأویل آیات و احادیثی که دلالت بر وقوع گناه از پیامبران(ع) و امامان(ع) می‌کند پرداخته است.[۶]
کتاب دارای یک مقدمه و دو بخش است. در مقدمهٔ کتاب به دو مبحث مهم پرداخته شده است:
- بیان نظرات مذاهب مختلف اسلامی پیرامون انبیا(ع) و عصمت آنان؛
- ارائهٔ قول صحیح دربارهٔ منزه‌بودن انبیاء(ع) از گناهان.[۷]
در بخش‌های دوگانه کتاب این مطالب آمده است:
- بخش اول شامل چند گفتار دربارهٔ تنزیه انبیاء(ع) از گناه است.
- بخش دوم: دربرگیرندهٔ تنزیه ائمه(ع) است که فقط از تنزیه پنج امام بحث شده است.[۸]
ویژگی‌ها
سید مرتضی با نگارش کتاب تنزیه الانبیاء و الائمة به بسیاری از شبهاتی که دربارهٔ پیامبران الهی(ع) و ائمهٔ شیعه(ع) مطرح می‌شده پاسخ داده است. با توجه به تصریح نویسنده در کتاب‌های دیگرش و تصریح عالمان علم رجال و تراجم رجال، انتساب این کتاب به سید مرتضی قطعی است.[۹] در این کتاب، در ضمن بیان عصمت اهل‌بیت(ع)، به اثبات اصل امامت و شبهات مربوط به هر یک از امامان(ع) نیز پرداخته شده است. همچنین، سید مرتضی بحثی اجمالی دربارهٔ فلسفهٔ غیبت امام عصر(ع) مطرح کرده است.[۱۰]
سیدمرتضی در این کتاب بحث‌های مربوط به عصمت پیامبران(ع) را به‌تفصیل آورده، اما در بحث عصمت امامان(ع)، برای تفصیل مطالب، به کتاب الشافی فی الامامة خود ارجاع داده است. وی رسالهٔ کوتاهی به نام رسالة فی العصمة نیز دارد. شهاب‌الدین شافعی رازی (درگذشتهٔ قرن ششم قمری) در کتاب زَلَّة الانبیاء به رد تنزیه الانبیاء شریف مرتضی پرداخته است.[۱۱]
محتوا
کتاب تنزیه الانبیاء و الائمه به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است. به نظر می‌آید که برخی پرسش‌ها را پیشتر متکلمان معتزلی مطرح کرده بوده‌اند و سید مرتضی به پاسخ‌گویی به آنها پرداخته است[۱۲]
سید مرتضی در دو بخش کتاب آیه‌ها و روایت‌هایی را که با نظریهٔ عصمت ناسازگارند بررسی و توجیه کرده است. بخش اول، در تنزیه پیامبران(ع) شامل آدم(ع)، نوح(ع)، ابراهیم(ع)، یعقوب(ع)، یوسف(ع)، ایوب(ع)، شعیب(ع)، موسی(ع)، داوود(ع)، سلیمان(ع)، یونس(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) است. بخش دوم، در تنزیه امامان امامان شیعه شامل امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام رضا(ع) و امام عصر(ع) است.[۱۳]
سید مرتضی معمولاً به یک اِشکال پاسخ‌های متعدد داده است. همهٔ این پاسخ‌ها در یک سطح، از نظر قوت علمی، نیستند. وی در تأویل آیه‌های قرآن از توجیه‌های گوناگونی استفاده کرده از جمله:
- بعضی از برداشت‌های نادرست ناشی از بی‌توجهی به مباحث لغت‌شناسی و اقتضائات زبانی و ویژگی‌های زبان عربی است؛
- برخی تفسیرها با ظاهر آیه ناسازگارند، در حالی که اصلْ ظاهر آیه است و هر گاه در فهم ظاهر آیه شبهه‌ای پیش آید باید به ادلهٔ قطعی رجوع کرد؛
- گاه ظاهر آیه‌ای امکان دو تفسیر مختلف را دارد که یکی سازگار با عصمت انبیاء(ع) است و دیگری ناسازگار با آن، در اینجا چون عصمت انبیاء(ع) با ادلهٔ عقلی ثابت شده، باید تفسیری را پذیرفت که با عصمت آنان سازگار است؛
- برخی اشکال‌ها بر اثر بی‌توجهی به شأن نزول، احوال زمان نزول آیه و نشانه‌های تاریخی است؛
- منظور برخی آیه‌ها، بر خلاف تصوری که می‌شود، کسانی غیر از انبیاء(ع) است؛
- نسبت‌دادن هر چه که موجب بیزاری از انبیاء(ع) است مخالف دلیل عقلی است و بنابراین پذیرفتنی نیست؛
- برخی اعمالی که به انبیاء(ع) نسبت داده می‌شود گناه به‌حساب نمی‌آید بلکه ترک اولی یا ترک یک کار مستحب است؛
- خطاب لفظ ظالم و مانند آن به انبیاء(ع) و توبه و استغفار آنان، به‌سبب از دست دادن ثوابِ اعمال مستحب و نیز خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند است؛
- برخی از اشکال‌های دیگر نیز به‌سبب بی‌توجهی به ویژگی‌های انسانی انبیاء(ع) و مسائل مربوط به عرف و اجتماع است؛
- برخی اعمال پیامبران(ع) ، به مصلحت و خواست الهی بوده است که از راه وحی یا الهام از آن آگاه می‌شدند.[۱۴]
مطالعه بیشتر
- «دیدگاه‌های سید مرتضی و بررسی کتاب تنزیه الانبیاء و الائمة»، جمال‌الدین حیدری‌فطرت، حدیث اندیشه، ش۵، ۱۳۸۷ش، ص۹۶-۱۲۵.
- «تنزیه الانبیاء»، حسین خندق‌آبادی، دانشنامهٔ جهان اسلام، ۱۳۸۳، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
منابع
- ↑ الطهرانی، آقا بزرک، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیا التراث العربی ج۲، ص۱۲۰،
- ↑ الطهرانی، آقا بزرک، طبقات اعلام الشیعه، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ حیدری‌فطرت، جمال‌الدین، «دیدگاه‌های سیدمرتضی و بررسی کتاب تنزیه الانبیاء(ع) و الائمه(ع)»، حدیث اندیشه، ش۵، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش، ص۹۶-۹۷.
- ↑ آرمین، محسن، «سید مرتضی و استفاده از علوم زمانه در تفسیر قرآن»، اسلام‌پژوهی، ش۴، بهار و تابستان ۱۳۹۸.
- ↑ حیدری‌فطرت، «دیدگاه‌های سیدمرتضی و بررسی کتاب تنزیه الانبیاء(ع) و الائمه(ع)»، حدیث اندیشه، ص۹۷.
- ↑ حیدری‌فطرت، «دیدگاه‌های سیدمرتضی و بررسی کتاب تنزیه الانبیاء(ع) و الائمه(ع)»، حدیث اندیشه، ص۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ خندق‌آبادی، حسین، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۳، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
- ↑ خندق‌آبادی، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
- ↑ حیدری‌فطرت، «دیدگاه‌های سیدمرتضی و بررسی کتاب تنزیه الانبیاء(ع) و الائمه(ع)»، حدیث اندیشه، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ خندق‌آبادی، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
- ↑ خندق‌آبادی، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
- ↑ خندق‌آبادی، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
- ↑ خندق‌آبادی، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.
- ↑ خندق‌آبادی، «تنزیه الانبیاء»، دانشنامهٔ جهان اسلام، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۸.