پیش نویس:سجده ملائکه بر آدم
سجده كردن براي خداست، ولي چرا خداوند دستور داد، فرشتگان به انسان سجده كنند؟
خداوند متعال در آیات مختلفی از قرآن کریم، به داستان سجده ملائکه بر حضرت آدم (علیه السلام) اشاره کرده است. به عنوان نمونه در سوره مبارکه بقره چنین فرموده است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ؛ و [یاد کن] هنگامی که به فرشتگان گفتیم: به آدم سجده کنید، [پس] سجده کردند مگر ابلیس که سر پیچید و تکبّر ورزید و از کافران شد.﴾(بقره:34) این نوشتار در جواب به این سوال که آیا سجده بر غیر خداوند جایز است یا نه؛ دو پاسخ اصلی ارائه می کند:
- ممکن است، سجده به معنای اصطلاحی (پیشانی بر خاک نهادن) نبوده باشد.
- بر فرض که سجده به همین صورت متداول بوده، قطعا به قصد عبادت حضرت آدم (علیه السلام) نبوده است.
مقصود از «سجده» بر آدم در قرآن
خداوند به ملائکه دستور داد: همگی به آدم سجده کنيد. همه سجده نمودند مگر ابليس كه تكبر ورزيد و سجده نكرد. جريان اين واقعه در هفت سوره قرآن بيان شده است.[۱]
درباره اين كه مقصود از سجده در اين آيات چيست؟ سه وجه ذكر شده است:
- اين سجده، سجده براي خدا بوده و حضرت آدم مثل قبله بوده است.
- منظور از سجده، معناي لغوي آن است؛ يعني خضوع نه سجده اصطلاحي که به صورت قرار دادن پیشانی و شش عضو دیگر بر زمین است.
- اين سجده، سجده اصطلاحي بوده و براي آدم بوده است، نه اينكه «آدم» قبله باشد.[۲]
تنها وجه آخر است که سجده بر حضرت آدم (علیه السلام) را به صورت به خاک افتادن به شخص ایشان بیان می کند. بنابراین، ممکن است سجده به حضرت آدم (علیه السلام) اصلا به صورت به خاک افتادن نبوده باشد. البته در برخی از احادیث، شواهدی برای این که سجده ملائکه به صورت پیشانی به خاک گذاشتن بوده، وجود دارد. [۳] پس بایستی حکم سجده بر غیر خداوند را بررسی شود.
انواع سجده بر غیر خداوند
سجده کردن، به عنوان یکی عمل عبادی شناخته می شود. پس باید بررسی کنیم که عبادت به چه معناست؟ «عبادت فروتني در برابر كسي است كه او را خدا (اعم از واقعي و پنداري) يا پروردگار و كارگردان جهان (همه و يا بخشي از آن) و يا عهده دار كارهاي خدايي بدانيم».[۴] بنابراين اعتقاد به الوهيت و ربوبيت، عنصر مقوّم عبادت است. یعنی تعظیم یا سجده ای که بدون «اعتقاد به خدا بودن شخص مقابل» باشد، عبادت او محسوب نمی شود.
درست است كه معناي عبادت در سجده، از هر عمل ديگري روشن تر است، ولي سجده کردن، به خودی خود عبادت نيست، بلكه برای عبادی بودن به «نیت عبادت کردن» نیز لازم دارد؛ زيرا ممكن است كسي همين عمل را براي ديگري بدون قصد عبادت، بلکه به قصد ریا، یا تمسخر بجا آورد. [۵] بدین ترتیب می توان سجده را دو نوع دانست:
- سجده با قصد عبادت
- سجده بدون قصد عبادت
بنابراین، اگرچه سجده یک روش عمومي برای عبادت کردن است ولی می تواند به قصد غیر پرستش انجام شود. نمونه آن، در داستان حضرت یوسف (علیه السلام) وجود دارد. ﴿وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا ۖ وَقَالَ يَا أَبَتِ هَـٰذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِن قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا...؛ و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند؛ و همگی بخاطر او به سجده افتادند؛ و گفت: «پدر! این تعبیر خوابی است که قبلاً دیدم؛ پروردگارم آن را حقّ قرار داد!...﴾(یوسف:100)
حکم سجده به غیر خدا در اسلام
در اسلام به خاطر مصلحت هایی، از سجده براي غير خدا -حتي در مواردي كه قصد عبادت نيست- منع شده و حرام است. حرام بودن سجده برای غیر خدا (حتی بدون قصد عبادت) از مختصات دين مبين اسلام است. چه بسا در شریعت های قبل سجده بدون قصد عبادت حرام نبوده باشد.
بنابراین، سجده ملائكه بر حضرت آدم (علیه السلام) به جهت تكريم ایشان و بدون قصد عبادت شخص وی بوده است.[۶] زيرا:
- اگر سجده فرشتگان بر آدم، سجدهِ با قصد عبادت بود، هرگز فرمان خداوند به آن را امر نمي كرد؛ چراکه نتيجه اش شرک و پرستش انسان می شد، در حاليكه شرک و پرستش بشر، مصداق ظلم و فحشاء است و «خدا هرگز به كار زشت فرمان نمي دهد[۷] ». [۸]
- طبق روايات متعددي، سجده فرشتگان بر حضرت آدم، جهت احترام و تكريم حضرت آدم و انبیاء و ائمه (علیهم السلام) که در صلب ایشان بوده انجام شده است، نه به قصد اطاعت و پرستش او. به عنوان نمونه:
«مردي يهودي از امير المؤمنين (عليه السلام) پرسيد: خدا به ملائكه دستور داد كه براي آدم سجده كنند، آيا به حضرت محمد (صل الله علیه و آله) چنين احترامي كرد؟ امیرالمومنین (عليه السلام) فرمود: درست است همينطور بود و لكن سجده ملائكه براي آدم اطاعت و عبادت آدم نبود، و ملائكه آدم را در مقابل خدا نپرستيدند، بلكه خداي متعال آنان را بر اين كار وا داشت تا اعترافي باشد از ملائكه بر برتري آدم و رحمتي باشد از خدا براي او، ولي محمد (صل الله علیه و آله) را فضيلتي بالاتر از اين داد. خداي عز و جل با آن بزرگي و جبروتي كه دارد با تمامي ملائكه اش بر محمد (ص) صلوات و درود فرستاد و مؤمنين را نيز بر صلوات بر او متعبد ساخت...».[۹]
جمع بندی
حاصل آنكه امر خداوند به ملائكه كه سجده در مقابل آدم كنند، عبادت آدم (علیه السلام) نبوده تا ممنوع باشد، بلكه احترام و تكريم ایشان و انبیاء و ائمه (علیهم السلام) در صلب ایشان بوده است، بدون اينكه همراه با اعتقاد به الوهيت و ربوبيت آدم (علیه السلام) بوده باشد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر
- فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي نوشته آية الله سبحاني، ج3، ص90ـ100.
- ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص 498.
منابع
- ↑ بقره/34، اعراف/11، اسراء/61، كهف/50، طه/116، حجر/33 و ص/73.
- ↑ فخر رازي، تفسير كبير، بيروت، دار الاحياء التراث العربي، چاپ سوم، ج1، ص212ـ213.
- ↑ وَ بِالْإِسْنَادِ اَلْمَذْكُورِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى اَلْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ أَخِيهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ اَلصَّادِقِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ سَجَدَتِ اَلْمَلاَئِكَةُ لِآدَمَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَيْهِ وَ وَضَعُوا جِبَاهَهُمْ عَلَى اَلْأَرْضِ قَالَ نَعَمْ تَكْرِمَةً مِنَ اَللَّهِ تَعَالَى . قصص الأنبیاء (للراوندی)، ج۱، ص۴۲
- ↑ سبحاني، جعفر، فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي، قم، توحيد، چاپ اول، 1373، ج3، ص97.
- ↑ طباطبائي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، سيد محمد باقر موسوي همداني، انتشارات اسلامي، 1363، ج1، ص189.
- ↑ الالهيات، محاضرات استاد سبحاني، مركز عالمي للدراسات الاسلامي، چاپ سوم، 1411 هـ ق، ج2، ص97.
- ↑ «...قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ...»(اعراف/ 28).
- ↑ سبحاني، جعفر، فرهنگ و عقايد و مذاهب اسلامي، قم، توحيد، چاپ اول، 1373، ج3، ص91.
- ↑ ...قَالَ اَلْيَهُودِيُّ هَذَا آدَمُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَسْجَدَ اَللَّهُ لَهُ مَلاَئِكَتَهُ فَهَلْ فَعَلَ لِمُحَمَّدٍ شَيْئاً مِنْ هَذَا؟ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ أَسْجَدَ اَللَّهُ لِآدَمَ مَلاَئِكَتَهُ فَإِنَّ سُجُودَهُمْ لَهُ لَمْ يَكُنْ سُجُودَ طَاعَةٍ وَ أَنَّهُمْ عَبَدُوا آدَمَ مِنْ دُونِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَكِنِ اِعْتَرَافاً بِالْفَضِيلَةِ وَ رَحْمَةً مِنَ اَللَّهِ لَهُ وَ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أُعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَّى عَلَيْهِ فِي جَبَرُوتِهِ وَ اَلْمَلاَئِكَةُ بِأَجْمَعِهَا وَ تَعَبَّدَ اَلْمُؤْمِنِينَ بِالصَّلاَةِ عَلَيْهِ فَهَذِهِ زِيَادَةٌ يَا يَهُودِیّ... ابي منصور طبرسي، الاحتجاج، تحقيق ابراهيم بهادري، و محمد هادي به، اسوه، چاپ اول، 1413 هـ ق، ج1، ص 498 ـ 499.