کلماتی که حضرت آدم(ع) از خداوند آموخت

سؤال

مراد از کلمات در سوره بقره، آیه ۳۷ بر اساس روایات از منابع اهل سنّت چیست؟

متن آیه

﴿ فَتَلَقَّىٰ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

آدم از پروردگارش كلمه‌اى چند فرا گرفت. پس خدا توبه او را بپذيرفت، زيرا توبه‌پذير و مهربان است.

بقره:۳۷

﴾

در آیات قبل (۳۶–۳۴ بقره) ماجرای وسوسه ابلیس، به حضرت آدم و دستور خروج آدم از بهشت ذکر شده است، حضرت آدم(ع) وقتی متوجه شد به خود ستم کرده است و بر اثر فریب شیطان از محیط آرام و پرنعمت بهشت رانده شده و در محیط رنج آور زمین قرار خواهد گرفت، در این‌جا به فکر توبه و جبران خطای خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار خود شد، لطف خداوند هم او را یاری کرد و از جانب خدای خود کلماتی را دریافت نمود که مؤثر بود و با آن توبه کرد. میان مفسران در این‌که «کلمات» و سخنانی را که خدا برای توبه به آدم تعلیم داد گفتگو است.

از جمله تفسیرها این است که همان جملات سوره اعراف آیه ۲۳ می‌باشد: ﴿قَالا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ﴾ گفتند: خداوندا ما بر خود ستم کردیم، اگر تو ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیان‌کاران خواهیم بود.

آنچه از روایات شیعه و سنی استفاده می‌شود مراد از کلماتی که آدم بوسیله آن‌ها توبه نمود، توسل به بهترین خلق خدا، یعنی حضرت محمد و اهل بیت او(ع) است. در کتب البرهان و نورالثقلین که از کتب تفسیری روایی شیعه است آمده است: عن ابن عباس قال سألت النبی(ص) عن الکلمات آلتی تلقاها آدم من ربه فتاب علیه. قال: «سأله بحق محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین الا تبت علیه فتاب علیه. آدم(ع) با توسل به این کلمات (محمد و آل محمد) از درگاه خداوند تقاضای بخشش نمود و خدا او را بخشید.

غالب مفسران شیعی در ذیل آیه ۳۷ سوره بقره، مراد از کلمات را توسل به حضرت محمد(ص) و حضرت علی و فاطمه و امام حسن و امام حسین(ع) طبق حدیثی که از پیامبر اسلام(ص) نقل شده ـ گرفته‌اند، اما در کتب عامّه (اهل تسنن) از جمله تفسیر «الدر المنشور» دو حدیث در این مورد آمده است:

الف) اخرج الدیلمی فی الفردوس مسنداً عن علی(ع): «دعاءٌ فیه اللهم انی اسئلک بحق محمد و آل محمد مکرراً؛ از حضرت علی(ع) نقل نموده است که دعایی که حضرت آدم(ع) مکرر نموده است، «اللهم انی اسئلک بحق محمد و آل محمد» بوده است.»

ب) «اخرج ابن النجار عن ابن عباس قال سألت رسول الله(ص) عن الکلمات آلتی تلقاها آدم من ربه فتاب علیه. قال: «سأل بحق محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین الا تبت علی فتاب علیه.»

مطالعه بیشتر

۱. ابوعلی الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم؛ مؤسسه مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۳ هـ. ق، ج۱، ص۹۲–۸۹.

۲. محمد حسین الطباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت؛ مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۱۵۰–۱۳۰.