عفو در حق کسی که ظلم کرده

سؤال

حدیثی از امام باقر (ع) است که فرمودند از بزرگواری‌های دنیا و آخرت عفو کردن کسی است که به تو ظلم کرده یعنی آیا جنایتکاران را بدون هیچ قصاصی در مورد عفو قرار داد؟ فلسفه این بخشش چیست؟

با نگاهی به آیات قرآن کریم که حدود ۳۵ بار از کلمه عفو و مشتقاتش استفاده کرده‌است و نیز به روایاتی که می‌فرماید: کسانی را که به شما ظلم کرده‌اند ببخشید که حدود ۷۰ روایت است برای بخشیدن از آثار و فضیلت‌هایی ذکر شده‌است که با اشاره به چد نمونه، فلسفه بخشش نیز روشن خواهد شد:

قرآن کریم بخشش را موجب شکر گزار بودن بخشنده، از صفات نیکو کاران، برای جذب افراد به سوی هدایت و سعادت و این که عفو نکردن موجب پراکندگی افراد شده و در نهایت با دوری از رهبری جامعه به گمراهی کشانده می‌شوند، بخشندگی موجب رضایت الهی و بخشش خداوندی از گناهان انسان‌ها و … دانسته‌است.

در روایات اسلامی هم برای بخشش کسی که به انسان ظلم کرده‌است این نتایج ذکر شده‌است:

بهترین انسان‌ها در دنیا و آخرت، بزرگترین کار، اهل فضل و داخل شونده در بهشت، عزت، سیره اهل بیت علیهم السلام، باعث مغفرت الهی، صفت عاقل و مؤمن و شیعه و مخلص و متقی، حساب رسی آسان در قیامت و این که خداود متعال پشتیبانی بخشنده است و …

اما این که در چه مواردی بایستی عفو کرد آیا همه جنایت کاران باید بخشیده شوند یا نه آنچه از آیت و روایات تفاسیر استفاه می‌شود این است که اول مراد بخشیدن کسی است که به خود انسان ظلم کند نه به دیگران، بنابر این حاکم اسلامی یا حتی یک انسان مؤمن حق ندارد به استناد به این آیات و روایات عفو، حق دیگران را با بخشیدن ظالم پای مال کند.

دوم این که مورد عفو از ستم گر از مورد مبارزه با ظلم و ظالم جداست به همین دلیل در دستورات اسلامی از یک طرف می‌خوانیم نه ظلم و نه تن ظلم دهید، با ظالمان پیکار نکنید تا به حکم خدا گردن نهند، و …

از سویی دیگر دستور عفو و گذشت داده شده:

اگر گذشت کنید به پرهیزکاری نزدیکترید، ببخشید دیگران را تا خداوند هم شما را ببخشد و …

پس در جایی که انسان بر دشمن خویش و ستم گر غلبه پیدا کرده‌است و دیگران از سوی او احساس خطر نمی‌کند و گذشت از ستم کاری او باعث اصلاح و تربیت او می‌شود که قرآن کریم هم فرمود: ما آنها را بخشیدیم تا شکر گزار باشند. و بخشش ما او را به تجدید نظر در مسیر خود وادار می‌سازد بایستی ظالم را بخشید و سیره معصومین (ع) از این نوع بخشش‌ها فراوان است.

اما اگر بخشش باعث جرات پیدا کردن ستم گر شود و او دست از ظلم برندارد یا دشمنی که هنوز خطرش احساس می‌شود یا عفو ستم گر یک نوع تسلیم در مقابل ظلم و رضایت به ستم محسوب شد در دین اسلام هیچ‌گاه به چنین موردی اجازه گذشت داده نشده‌است و هرگز پیشوایان اسلام در چنین مواردی راه گذشت را اختیار نکرده‌اند.

بنابر این عفو کردن یعنی انسان به یکی از صفات کمالیه خداوند که همان «عفو» است متصف گشته و رسول گرامی اسلام هم چنین عفوی را که باعث اصلاح و تربیت ظالم شود نه جرأت پیدا کردن و تسلیم شدن، یک عزت دانسته و می‌فرماید: بر شما باد گذشت کردن که باعث زیادی عزت می‌شود پس ببخشید تا خداوند شما را عزت دهد.