عباد الرحمان در قرآن

سؤال

صفات و ويژگي بندگان خالص خدا در سوره فرقان چگونه بيان شده است؟

عباد الرحمان عنوانی است برای بندگان شایسته خدا. در سوره فرقان ۱۲ ویژگی برجسته برای آن‌ها بیان شده است. ویژگی‌های عباد الرحمن عبارتند از: تواضع در رفتار؛ تحمل و بردباري؛ عبادت خالصانه پروردگار؛ درخواست رهایی از عذاب جهنم؛ ميانه روي؛ توحيد خالص؛ پرهیز از ریختن خون بی‌گناهان؛ عفت و پاکدامني؛ اجتناب از شهادت ناحق و پرهيز از شرکت در مجالس لهو؛ داشتن معرفت؛ مسئوليت‌پذير؛ تلاش خستگي‌ناپذير.

شرح و تفسیر آیات ویژگی‌های عباد الرحمان توسط آیه الله مکارم شیرازی

صفات بندگان رحمان در سوره فرقان

خداوند در سوره فرقان دوازده ویژگی برای عباد الرحمن شمرده است.

۱. تواضع در رفتار

يکي از ويژگي‌هاي بندگان خاص خدا تواضع (فروتنی) است که نشانه تسليم آنان در مقابل حق بوده است: ﴿وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً؛ بندگان رحمان کسانی هستند که روی زمین با آرامش و وقار راه می‌روند.﴾(فرقان:۶۳) در واقع نخستين توصيفى كه از عِبادُ الرَّحْمنِ‏ شده است، نفى كبر و خودخواهى است كه در تمام اعمال انسان و حتى در كيفيت راه رفتن او آشكار مى‏‌شود زيرا ملكات اخلاقى هميشه خود را در لابلاى اعمال و گفتار و حركات انسان نشان‏ مى‏‌دهند، تا آنجا كه از چگونگى راه رفتن يك انسان مى‏‌توان با دقت و موشكافى به قسمت قابل توجهى از اخلاق او پى‏‌برد.

خدا به پيامبرش دستور داده که حتي در راه رفتن بايد فروتن و متواضع باشد. و لقمان فرزندش را به پرهيز از راه رفتن متکبرانه فرا خوانده است.

۲. تحمل و بردباري

تحمل دیگران و بردباری در مقابل افراد نادان و فاسد، ضروري است. قرآن در شمردن ویژگی‌های عبد الرحمان می‌گوید از نشانه‌هاي آنان اين است که هنگامي که جاهلان آنان را با سخنان زشت مورد خطاب قرار مي‌دهند، در پاسخ آنان سلام مي‌گويند. سلامي که نشانه بزرگواري است نه نشانه ضعف، سلامي که دليل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است. سلامي که نشانه وداع گفتن با سخنان زشت جاهلان است: ﴿وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً؛ و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام مى‏‌گويند(و با بى‌‏اعتنايى و بزرگوارى مى‏‌گذرند)﴾(فرقان:۶۳)

۳. عبادت خالصانه پروردگار در ظلمت شب

نشانه دیگری که خدا برای بندگان رحمان بیان فرموده، عبادت و شب زنده‌داری است: ﴿وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياما؛ و کسانی که در حال سجده و قیام برای پروردگارشان شب‌زنده‌داری می‌کنند.﴾(فرقان:۶۴)

نکته دیگر این آیه، اخلاص در عبادت است: ﴿يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ﴾ این شـب زنده‌داری، خالص برای خدا است؛ عبادت‌ها وقتی ارزشمندند که خلوص در آن‌ها باشد. زمانی که مردم در خواب فرو رفته‌اند، جائي براي ريا نيست و در این زمان، از خواب خوش گذشتن و به خوش تر از آن رو آوردن؛ يعني قيام و قعود براي خدا و ذکر خدا، نشانه خالص شدن است. امیرمومنان علی(ع) در خطبۀ متّقین می‌فرماید: «أَمَّا اللَّيْلَ فَصَافُّونَ‏ أَقْدَامَهُمْ‏ ؛ در شب برای عبادت قیام می‌کنند و همواره بر پا می‌ایستند.»

۴. درخواست رهایی از عذاب جهنم

مؤمنان با اينكه شب‌ها به ياد خدا هستند و روزها در مسير انجام وظيفه گام برمى‏‌دارند، باز هم دل‌شان لبريز از ترس و خشوع در برابر خداست. ترسى‏ كه‏ عامل‏ نيرومندى‏ براى حركت به سوى انجام وظيفه بيشتر و بهتر است و بسان يك مراقب نيرومند، انسان را از درون كنترل مى‏‌كند. به همين جهت، يكى از دعاهاى آنها اين است كه پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف گردان كه عذابش سخت و پردوام بوده و بد اقامتگاهى است: ﴿وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً۝۶۵إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاما۝۶۶؛ و کسـانی که می‌گویند: پروردگارا! دربارۀ ما از عذاب جهنم درگذر؛ که عذاب آن، غرامت سنگینی است و دوزخ، جایگاه و مکان بدی است.﴾(فرقان:۶۶-۶۵)

۵. ميانه روي

دوري از هر گونه افراط و تفريط در کارها مخصوصا انفاق، یکی دیگر از شاخصه‌های بندگان شایسته خداست تا هم از بخشش بي‌رويه دوری شود و هم از سخت‌گيري بيش از حد در انفاق کردن جلوگیری شود:﴿وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً؛ و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى‏نمايند و نه سخت‏گيرى؛ بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى دارند.﴾(فرقان:۶۷) در اهمیت میانه‌روی در انفاق همان بس که خداوند رسول خدا را از افراط و تفریط نهی کرده است: ﴿وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجير مكن و بيش از حدّ (نيز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گيرى و از كار فرومانى.﴾(اسراء:۲۹)

بندگان رحمان همان‌‌گونه که در شب‌ها به عبادت می‌پردازند و درخواست رهایی از آتش جهنم را دارند، انـفاق نیز می‌کنند و سـخاوت را فراموش نمی‌کنند؛ نه از حد می‌گـذرانند و نه سـخت می‌گیرند. کسی که خدا به او وسعت داده باید به اندازۀ وسع خود انفاق کند و کسی که درآمد كم دارد باید به اندازه شأن و شرایطی که خدا برای او فراهم کرده سخاوت داشته باشد.

۶. توحيد خالص

دوري از هر گونه دوگانه پرستي، بر زندگي عباد الرحمان حاکم بوده است و نور توحيد سراسر زندگي فردي و اجتماعي‌شان را روشن ساخته است. توحید خالص از عبادت غیر خدا اساس باور بندگان وارسته است: ﴿وَ الَّذينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ؛ و كسانى كه معبود ديگرى را با خداوند نمى‏‌خوانند.﴾(فرقان:۶۸)

۷. پرهیز از ریختن خون بی‌گناهان

عباد الرحمان از ریختن خون بی‌گناهان پرهیز می‌کنند: ﴿وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ؛ و انسانی را که خداوند خونش را حرام شمرده، جز بحق نمی‌کشند﴾(فرقان:۶۸)

۸. عفت و پاکدامني

آلوده نشدن دامان عفت شان به زنا، هشتمين صفتي است که برای عباد الرحمن بيان شده است: ﴿وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً؛ و زنا نمى‏‌كنند و هر كس چنين كند، مجازات سختى خواهد ديد.﴾(فرقان:۶۸)

برخی از مفسران بر این باورند که بزرگترين گناهان بعد از شرك و قتل نفس، زناست. افرادی که مرتکب این‌گونه از گناهان بشوند، عقوبت آن‌ها در روز قیامت چند برابر خواهد بود و مدت طولانی با حالت خواری در آتش جهنم خواهند ماند. مگر آن‌که از گناه خود توبه کرده و کارهای نیک انجام دهند و مورد بخشش الهی قرار گیرند.

۹. اجتناب از شهادت ناحق و پرهيز از شرکت در مجالس لهو

حضور در مجلس گناه مقدمه آلودگي روان و روح است؛ هم چنان که شهادت ناحق، انحراف از حق و تمايل به باطل دارای چنین فرجام مي‌باشد. عباد الرحمان چون از بيهوده گران و بيهوده کاران متنفرند، در صورتي که اين گونه کارها در مسير زندگي‌شان قرار گيرد و توان جلوگيري از آن را نداشته باشند، با بي‌اعتنائي خودشان عدم رضايت باطني‌شان را نسبت به چنين کار نشان مي‌دهند: ﴿وَ الَّذينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً؛ و كسانى كه شهادت به باطل نمى‏‌دهند و هنگامى كه با لغو و بيهودگى برخورد كنند، بزرگوارانه از آن مى‏‌گذرند.﴾(فرقان:۷۲)

کلمه «يَشْهَدُونَ» دو معنا دارد؛ يكى حضور يافتن است و ديگرى خبر و گواهى دادن. در اين آيه هر دو معنا را مى‏‌توان استفاده كرد. يعنى آنان نه در مجالس بد حاضر مى‏‌شوند و نه بر باطل گواهى مى‏‌دهند. كلمه‏ «زور» به معناى كار باطلى است كه در قالب حقّ باشد. مرور با كرامت، آن است كه هرگاه ناچار شدند نام چيز زشتى را ببرند، با كنايه نام مى‏برند. عباد الرحمان نه تنها انجام گناه حرام است، بلكه شركت در جلسه‏ گناه و شاهد بودن بر گناه نيز ممنوع است. حاضر نشدن در مجلس گناه و بى‏اعتنايى به گناهكاران، نوعى نهى از منكر است.

۱۰. داشتن معرفت

بصيرت، چشم بينا و گوش شنوا در زندگي فردي و اجتماعي و تسليم در برابر خدا، از مهم‌ترين ويژگي‌هاي بندگان شايسته خدا است: ﴿وَ الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صُمًّا وَ عُمْياناً؛ و كسانى كه هر گاه متذکر آيات پروردگارشان شوند، کر و کور با آن برخورد نمی‌کنند.﴾(فرقان:۷۳)

بندگان راستین خدا با تفکر و چشم و گوش باز و بیداری، حق، قرآن و پیغمبر را می‌پذیرند؛ با چشم و دل باز به آسمان و زمین نگاه و به خدا اقرار می‌کنند. هم‌چنین در آیـات قرآن تفکر می‌کنند و ایمان می‌آورند. عباد الرحمن کسانی هستند که هرگز به اين قانع نيستند كه خود، تنها راه حق را بروند، بلكه همت‌شان آن‌چنان والا است كه مى‏خواهند پيشواى جمعيت مؤمنان باشند و ديگران را نيز به اين راه دعوت كنند.

۱۱. مسئوليت پذير

آنان علاوه بر تلاش ها و انجام وظائف خويش نسبت به تربيت فرزندان و خانواده و قائل بودن مسئوليت ويژه براي خود در قبال آشنائي آنان به فروع و اصول اسلام، پيوسته از خدا یاری مي‌خواهند تا آن‌ها مایه چشم‌روشنی باشند: ﴿وَ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ؛ و كسانى كه مى‏‌گويند: پروردگارا! از همسران و فرزندان‌مان مايه روشنى چشم ما قرار ده!﴾(فرقان:۷۴)

چنين افرادى آن‌چه در توان دارند در تربيت فرزندان و همسران و آشنايى آن‌ها به اصول و فروع اسلام و راه‌هاى حق و عدالت فروگذار نمى‏كنند و در آنجا كه دست‌شان نمى‏رسد، دست به دامن لطف پروردگار مى‏زنند و دعا مى‌كنند. باید به مقدار توانايى تلاش كرد و خارج از مرز توانايى باید دعا کرد. اینگونه درخواست‌ها عمل به دستورات الهی است که از مومنان می‌خواهد مراقب خود و خانواده باشند: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه داريد؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سخت‌گيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏‌كنند و آنچه را فرمان داده شده‏‌اند، اجرا مى‏‌نمايند!﴾(تحریم:۶)

۱۲. تلاش خستگي ناپذير

يکي از برجسته‌ترين صفت عباد الرحمان، همت والاي‌شان است. آنان به اين قانع نيستند که فقط خويشتن را نجات دهند. سعي مي‌کنند تا در هدایت جامعه سهیم باشند و عهده‌داری رهبری جامعه شوند: ﴿وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماماً؛ و ما را براى پرهيزگاران پيشوا گردان!﴾(فرقان:۷۴)

خداوند بعد از شمردن ویژگى‌هاى بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) در آیات ۷۶ - ۶۳ سوره فرقان‏، مى‌‏فرماید که اگر بندگان خدا داراى این ویژگى‏‌ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهى خواهند رسید: ﴿أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا۝۷۵خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا۝۷۶؛ آن‌ها هستند که درجات عالى بهشت در برابر شکیبایی‌ا‎شان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن، با تحیت و سلام روبه‌رو می‌شوند؛ درحالی‌که جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه و محل اقامت خوبى!﴾(فرقان:۷۶-۷۵)

مطالعه بیشتر

• والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)، ناصر مکارم شیرازی
• سبک زندگی عبادالرحمن، احمد علم الهدی
• صفات عباد الرحمن در قرآن، سلیمان رشیدی

جستارهای وابسته

• ویژگی مؤمنان در قرآن
• صالحان در قرآن
• اوصاف اهل تقوا در قرآن