حضرت ابراهیم(ع) در قرآن

سؤال

شخصیت حضرت ابراهیم در قرآن چگونه شخصیتی است؟

حضرت ابراهیم(ع) از پیامبران اولوالعزم و پدر حضرت اسماعیل (ع) و حضرت اسحاق (ع) است. قرآن فضائل زیادی درباره او به کار برده و جایگاه بزرگی برای او قائل است. خداوند او را دوست(خلیل) خود برگزید و او را از صدیقان و صالحان و نیکان و بردباران و مؤمنان معرفی کرده است.

نام او ۶۹ بار در قرآن مجید ذکر شده، و در ۲۵ سوره، سخن از وی به میان آمده است. قرآن از حضرت ابراهیم به عنوان امام برای مردم نام برده و به نبوتش تصریح کرده است. سرد شدن آتش و زنده شدن پرنده‌ها از معجزات اوست. طبق آیات قرآن ابراهیم(ع) مورد امتحانات الهی قرار گرفت که از آن جمله فرمان الهی برای ذبح فرزنش بود. یکی از رویدادهای مهم زندگی او، تجدید بنای ساختمان کعبه است که به همراه حضرت اسماعیل(ع) انجام داد. دعاهای حضرت ابراهیم در قرآن بارها ذکر شده است که درخواست آمرزش برای خود، پدر (عمو)، مؤمنان، الحاق به صالحان، فرزند صالح، علم و حکمت از مضامین دعاهای اوست.

زندگی

حضرت ابراهیم در زمان نمرود متولد شد و در بابِل اقامت داشت. نام پدر او فقط یک بار، در آیۀ ۷۴ سوره انعام، آمده است که آزر نام دارد. در این که آیا آزر نام پدر ابراهیم است یا عمویش یا جد مادری‌اش یا آن که مراد رئیس و بزرگ فامیل است، اختلاف نظر وجود دارد. جمعی از مفسران اهل سنّت، همچون مقاتل بن حیان و ابی اسحاق و ضحاک و کلبی، آزر را پدر واقعی او دانسته‌اند؛ اما تمام مفسران و دانشمندان شیعه عقیده دارند که آزر، پدر ابراهیم نبوده بلکه عموی آن حضرت یا جد مادری وی بوده است.

حضرت ابراهيم (ع) دو همسر به نام‌هاى «ساره» و «هاجر» داشت. ساره همسر اوّل، و هاجر كه كنيزى بود، همسر دوم او محسوب مى‌شد. ابتدا پسرى از هاجر متولد شد كه نام او را اسماعيل نهادند، سپس خداوند به ساره هم پسرى عنايت كرد و نام اسحاق براى او انتخاب شد.

ویژگی‌ها و اوصاف

در آیات قرآن از حضرت ابراهیم مدح و ستایش فراوان شده و صفات ارزنده او یادآوری گردیده است، مقام و معرفت او نسبت به خدا، منطق گویای او در برابر بت‌پرستان، مبارزات سرسختانه و خستگی ناپذیرش در مقابل جباران، اطاعتش در برابر فرمان پروردگار، استقامت بی نظیرش در برابر توفان حوادث و آزمایش‌های سخت از ویژگی‌های بارز اوست.

به گفته قرآن او از نیکان، مؤمنان، صالحان و وفا کنندگان به عهد بود و شجاعتی بی نظیر و سخاوتی فوق‌العاده داشت.

خداوند در قرآن حضرت ابراهیم را خلیل الله معرفی می‌کند: ﴿وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا؛ و خدا ابراهيم را به دوستى خود برگزيد.﴾(نساء:۱۲۵) و به او رشد و کمال داده است. مطیع و فرمانبردار و حنیف، اَوّاه، حلیم صدیق القابی است که خداوند ابراهیم را با آنها یاد کرده است.

وقایع مهم

• امتحانات الهی: حضرت ابراهیم مورد آزمایش زیادی از سوی خداوند قرار گرفت. آزمايش‌هايى كه عظمت مقام و شخصيت ابراهيم را كاملا مشخص ساخت، و ارزش وجود او را آشكار كرد. در قرآن آمده است:﴿وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ؛ و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود.﴾(بقره:۱۲۴) مفسران گفته‌اند مقصود از «کلمات»، اوامر و نواحی خداوند است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌نویسند: مراد از کلمات در آیه قضایایی است که ابراهیم با آنها آزمایش شد و عهدهایی است الهی، که خداوند وفای بدانها را از او خواسته بود، مانند برخورد با ستاره پرستان، شکستن بتها، انداختن در آتش، هجرت به سرزمین مکه، قربانی کردن فرزند و … و اگر از این امتحانات در آیه نامی نبرده است برای این است که غرضی در ذکر آنها نداشته است.

• ساختن کعبه: يكى از امتيازات مهم حضرت ابراهيم (ع)، تجديد بناى خانه كعبه است. كعبه در زمان حضرت آدم(ع) ساخته شد، اما به هنگام طوفان حضرت نوح (ع) ويران گشت، و ابراهيم (ع) از سوى خداوند مأموريت يافت آن را تجديد بنا كند. در قرآن برخی آیات نشان می دهد که حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل بنای کعبه را ساختند.

• ذبح فرزند: حضرت ابراهیم در خواب می‌بیند که فرزند خود را ذبح می کند و این خواب را الهامی از سوی خدا می پندارد و نظر پسر خود را مخواهد. پسرش از امر الهی اطاعت می کند و پدرش را به این کار فرامی خواند. اما آن زمان که ابراهیم فرزند خود را بر زمین می گذارد و قصد ذبحش را دارد، از جانب خداوند ندا می آید که تو خوابت را محقق کردی و فرمان الهی را اطاعت کردی. این اتفاق در قرآن به نام «الْبَلَاءُ الْمُبِينُ» آزمایش روشن نام برده شده است و امتحانی بزرگ بود که ابراهیم و فرزندش از آن پیروز درآمدند.

معجزات

• سرد شدن آتش: حضرت ابراهیم(ع) پس از آنکه قومش با استدلال‌های او نسبت به توحید موافق نبودند، بت‌های آنان را شکست و این کار را به بت بزرگ نسبت داد. در برابر این کار، آنان برآمدند تا حضرت ابراهیم را سخت مجازات کنند و آنگاه او را به آتش انداختند. در قرآن آمده است که خداوند به آتش می‌گوید در برابر ابراهیم سرد و سلامت باش (كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا). این اتفاق یکی از معجزات بزرگ حضرت ابراهیم(ع) است.

• زنده شدن پرندگان: از دیگر معجزات حضرت ابراهیم(ع) زنده شدن پرندگان است. در قرآن آمده است که او به خداوند گفت چگونه مردگان را زنده می‌کنی. خداوند پرسید آیا ایمان نداری؟ ابراهیم پاسخ داد برای اینکه اطمینان یابم و قلبم آرام گیرد. خداوند فرمود چهار پرنده را ذبح کن و گوشت آنان را به هم مخلوط کن و هر قسمتی را بر سر کوهی بگذار و بعد آنان را فراخوان. می‌بینی که سوی تو می‌آیند.

نبوت و امامت

در قرآن بارها به نبوت حضرت ابراهیم تصریح شده است: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ ۚ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا؛ و در اين كتاب ابراهيم را ياد كن كه او پيامبرى راستگو بود.﴾(مریم:۴۱) در این آیات به نبوت و دعوت او به توحید تصریح شده است: (سوره عنکبوت آیه ۱۶تا۲۵، سوره ممتحنه آیه ۴، سوره زخرف آیه ۲۶و۲۷، سوره صافات آیه ۸۳ تا ۱۰۰، سوره شعراء آیه ۶۹تا۸۲، سوره انبیاء آیه ۵۱تا۵۷، سوره مریم آیه۴۱تا۴۸،‌ سوره انبیا آیات ۵۱ تا ۷۳.). ابراهیم (ع) از پیامبران اولوالعزم به شمار می‌رود.

ابراهیم پس از آزمون‏های زیاد، مورد الطاف الهی واقع می‏‌شود و خداوند مقام امامت را به او عطا و او را امام بر مردم قرار می‏‌دهد. خداوند در قرآن حضرت ابراهیم را امام مردم قرار داده است:﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا ۖ؛ ‌من تو را پیشوای مردم قرار دادم.‌﴾(بقره:۱۲۴) قرآن كريم هر جا نامى از امامت می‌‏برد، دنبالش متعرض هدايت می‌شود، تعرضى كه گويى می‌خواهد كلمه نامبرده را تفسير كند.

ابراهیم و اصحاب او در قرآن به عنوان اسوه حسنه معرفی شده‌اند. این عبارت برای حضرت محمد(ص) هم به کار برده شده است.

دعاهای حضرت ابراهیم

دعاهای زیادی از حضرت ابراهیم در قرآن نقل شده است. قسمتی از این دعاها مربوط به امور دنیوی و قسمتی در رابطه با امور معنوی و اخروی است. از قول ابراهیم(ع) آمده است: ﴿رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ؛ پروردگارا، به من دانش عطا كن و مرا به صالحان ملحق فرماى﴾(شعراء:۸۳)

آمرزش برای پدر(عمو)، آمرزش برای خود و وسیله آزمایش نشدن برای کافران،درخواست فرزند صالح، درخواست حکمت و علم، قرار دادن از صالحان، درخواست نام نیک، بهشتی شدن و رسوا نشدن در آخرت، رزق و روزی برای فرزند، برپا داشتن نماز، قبول دعا، آمرزش خود و پدر و مادر و مؤمنان. امن قرار دادن مکه و رزق برای ساکنان مؤمن آن، پذیرش ساخت کعبه، قرار دادن از مسلمین و ذریه‌اش، پذیرش توبه، نشان دادن عبادت و آداب دینی از دعاهایی است که حضرت ابراهیم(ع) آنها را بر زبان آورده است.

مطالعه بیشتر

• قهرمان توحید،‌ مکارم شیرازی،‌ ناصر.
• پدر پیامبران در قرآن، عباسی، حبیب الله.
• تاریخ انبیاء، قصص قرآن از آدم تا خاتم النبیین، سید هاشم رسولی محلاتی.