حدیث «تبدیل محفوظات فراموش‌شده قرآن به مار»

سؤال

حدیثی است به این مضمون: «کسانی که قرآن را حفظ می‌کنند اگر آن را فراموش کنند و دوره نکنند، این آیات در آخرت به صورت مارهایی می‌شوند و گریبانش را می‌گیرند» آیا صحیح است؟

تبدیل محفوظات فراموش‌شده قرآن به مار روایتی است که براساس آن، آیاتی که انسان حفظ کرده و سپس فراموش کرده باشد، در قیامت به شکل مار به گردن شخص، آویزان می‌گردد. عالمان معتقدند مقصود آیه فراموش کردن آیات به دلایلی از جمله ضعف حافظه نیست و چنین افرادی مواخذه نخواهند شد. بلکه این فراموشی به معنای سهل‌انگاری و عدم توجه به معنا، مفهوم و عمل به دستورات قرآن است. روایات دیگر نیز این معنا را تأیید می‌کنند.

اهمیت حفظ قرآن

از موضوعاتی که تأکید بسیار بر آن شده، حفظ آیات قرآن است. از پیامبر(ص) نقل شده که اگر خداوند به کسی حفظ قرآن را عطا نماید ولی او گمان کند که به کسی برتر از آنچه به او عطا شده، داده شده، برترین نعمت را کوچک شمرده است.

همچنین روایاتی بر تکرار و تمرین آیات حفظ شده قرآنی، برای به یاد ماندن در حافظه انسان، تأکید دارند. بنابر روایات، حفظ قرآن، زمانی ارزشمند است که مقدمه‌ای برای عمل به دستورات و راهنمایی‌های قرآن باشد، پیامبر(ص) می‌فرمایند: «تو زمانی قرآن می‌خوانی که تو را از بدی‌ها بازدارد و زمانی که تو را از بدی‌ها باز ندارد تو آن را نخوانده‌ای.»

متن حدیث

شیخ صدوق از امام علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند:

« مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ ثُمَّ نَسِيَهُ لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَغْلُولًا يُسَلِّطُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ بِكُلِّ آيَةٍ مِنْهُ حَيَّةً تَكُونُ قَرِينَتَهُ إِلَى النَّارِ إِلَّا أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَه

هرکسی قرآن را فرا گیرد، سپس آن را فراموش کند، در روز قیامت در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که به زنجیر کشیده شده و خداوند در برابر هر آیه‌ای که فراموش کرده بر او ماری مسلط خواهد نمود که به سوی آتش همراهش خواهد بود، مگر آنکه خداوند او را بیامرزد.

»

مضمون این حدیث در روایات دیگری به نقل از پیامبر، از طریق ابوهریره و ابن‌عباس نیز با اختلافاتی نقل شده است. در آغاز حدیث «وَ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ» آمده و معنی تعلم، فراگرفتن است نه حفظ کردن و از بَرکردن. به‌همین جهت این روایت را مختص به حفظ قرآن ندانسته‌اند.

براساس این روایت، خداوند در برابر هر آیه، ماری را بر آن شخص مسلط می‌کند، نه اینکه آیات همانند مار گریبان او را بگیرد؛ زیرا حرف «ب» در «بکل آیه …» برای مقابله است یعنی در مقابل هر آیه.

مقصود حدیث؛‌ فراموشی عمدی و عمل نکردن به قرآن

محققان، تهدیدی که در روایت مطرح شده را متوجه افرادی دانسته‌اند که به‌طور عمدی و از روی سهل‌انگاری به آیات قرآن، بی‌توجهی کرده و به دستورات آن، عمل نمی‌کنند. اینان معتقدند،‌ روایت شامل کسانی که در اثر ضعف حافظه یا مانند آن دچار فراموشی آیات شوند، نیست. برای این مطلب شاهد آورده شده که در بعضی نقل‌ها، قید «متعهداً» بعد از «نسیَه» آمده است. و معنی آن این است که عمداً فراموش کند.

همچنین از امام صادق(ع) در مورد مردی که قرآن را خوانده (فرا گرفته) و سپس آن را فراموش کند، و این عمل سه بار انجام شود، پرسیده شد که آیا بر او مجازاتی هست؟ امام: خیر. برخی محققان معتقدند که براساس این روایت، شخص گنه‌کار نیست و کیفر ندارد هرچند از اجر بزرگی محروم شده است.