عباد الرحمان در قرآن

سؤال

صفات و ويژگي بندگان خالص خدا در سوره فرقان چگونه بيان شده است؟

عباد الرحمان عنوانی است برای بندگان شایسته خدا. در سوره فرقان ۱۲ ویژگی برجسته برای آن‌ها بیان شده است. ویژگی‌های عباد الرحمن عبارتند از: تواضع در رفتار؛ تحمل و بردباري؛ عبادت خالصانه پروردگار؛ درخواست رهایی از عذاب جهنم؛ ميانه روي؛ توحيد خالص؛ طهارت؛ عفت و پاکدامني؛ اجتناب از شهادت ناحق و پرهيز از شرکت در مجالس لهو؛ داشتن معرفت؛ مسئوليت‌پذير؛ تلاش خستگي‌ناپذير.

شرح و تفسیر آیات ویژگی‌های عباد الرحمان توسط آیه الله مکارم شیرازی

صفات بندگان رحمان در سوره فرقان

خداوند در سوره فرقان دوازده ویژگی برای عباد الرحمن شمرده است.

۱. تواضع در رفتار

يکي از ويژگي‌هاي بندگان خاص خدا تواضع (فروتنی) است که نشانه تسليم آنان در مقابل حق بوده است: ﴿وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً؛ بندگان رحمان کسانی هستند که روی زمین با آرامش و وقار راه می‌روند.﴾(فرقان:۶۳) در واقع نخستين توصيفى كه از عِبادُ الرَّحْمنِ‏ شده است، نفى كبر و خودخواهى است كه در تمام اعمال انسان و حتى در كيفيت راه رفتن او آشكار مى‏‌شود زيرا ملكات اخلاقى هميشه خود را در لابلاى اعمال و گفتار و حركات انسان نشان‏ مى‏‌دهند، تا آنجا كه از چگونگى راه رفتن يك انسان مى‏‌توان با دقت و موشكافى به قسمت قابل توجهى از اخلاق او پى‏‌برد.

خدا به پيامبرش دستور داده که حتي در راه رفتن بايد فروتن و متواضع باشد. و لقمان فرزندش را به پرهيز از راه رفتن متکبرانه فرا خوانده است.

۲. تحمل و بردباري

تحمل دیگران و بردباری در مقابل افراد نادان و فاسد، ضروري است. قرآن در شمردن ویژگی‌های عبد الرحمان می‌گوید از نشانه‌هاي آنان اين است که هنگامي که جاهلان آنان را با سخنان زشت مورد خطاب قرار مي‌دهند، در پاسخ آنان سلام مي‌گويند. سلامي که نشانه بزرگواري است نه نشانه ضعف، سلامي که دليل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است. سلامي که نشانه وداع گفتن با سخنان زشت جاهلان است: ﴿وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً؛ و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام مى‏‌گويند(و با بى‌‏اعتنايى و بزرگوارى مى‏‌گذرند)﴾(فرقان:۶۳)

۳. عبادت خالصانه پروردگار در ظلمت شب

نشانه دیگری که خدا برای بندگان رحمان بیان فرموده، عبادت و شب زنده‌داری است: ﴿وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياما؛ و کسانی که در حال سجده و قیام برای پروردگارشان شب‌زنده‌داری می‌کنند.﴾(فرقان:۶۴)

نکته دیگر این آیه، اخلاص در عبادت است: ﴿يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ﴾ این شـب زنده‌داری، خالص برای خدا است؛ عبادت‌ها وقتی ارزشمندند که خلوص در آن‌ها باشد. زمانی که مردم در خواب فرو رفته‌اند، جائي براي ريا نيست و در این زمان، از خواب خوش گذشتن و به خوش تر از آن رو آوردن؛ يعني قيام و قعود براي خدا و ذکر خدا، نشانه خالص شدن است. امیرمومنان علی(ع) در خطبۀ متّقین می‌فرماید: «أَمَّا اللَّيْلَ فَصَافُّونَ‏ أَقْدَامَهُمْ‏ ؛ در شب برای عبادت قیام می‌کنند و همواره بر پا می‌ایستند.»

۴. درخواست رهایی از عذاب جهنم

مؤمنان با اينكه شبها به ياد خدا هستند و روزها در مسير انجام وظيفه گام برمى‏‌دارند، باز هم دل‌شان لبريز از ترس و خشوع در برابر خداست. ترسى‏ كه‏ عامل‏ نيرومندى‏ براى حركت به سوى انجام وظيفه بيشتر و بهتر است و بسان يك مراقب نيرومند، انسان را از درون كنترل مى‏‌كند. به همين جهت، يكى از دعاهاى آنها اين است كه پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف گردان كه عذابش سخت و پردوام بوده و بد اقامتگاهى است: ﴿وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً۝۶۵إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاما۝۶۶؛ و کسـانی که می‌گویند: پروردگارا! دربارۀ ما از عذاب جهنم درگذر؛ که عذاب آن، غرامت سنگینی است و دوزخ، جایگاه و مکان بدی است.﴾(فرقان:۶۶-۶۵)

۵. ميانه روي

دوري از هر گونه افراط و تفريط در کارها مخصوصا انفاق، یکی دیگر از شاخصه‌های بندگان شایسته خداست تا هم از بخشش بي‌رويه دوری شود و هم از سخت‌گيري بيش از حد در انفاق کردن جلوگیری شود:﴿وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً؛ و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى‏نمايند و نه سخت‏گيرى؛ بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى دارند.﴾(فرقان:۶۷) در اهمیت میانه‌روی در انفاق همان بس که خداوند رسول خدا را از افراط و تفریط نهی کرده است: ﴿وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجير مكن و بيش از حدّ (نيز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گيرى و از كار فرومانى.﴾(اسراء:۲۹)

بندگان رحمان همان‌‌گونه که در شب‌ها به عبادت می‌پردازند و درخواست رهایی از آتش جهنم را دارند، انـفاق نیز می‌کنند و سـخاوت را فراموش نمی‌کنند؛ نه از حد می‌گـذرانند و نه سـخت می‌گیرند. کسی که خدا به او وسعت داده باید به اندازۀ وسع خود انفاق کند و کسی که درآمد كم دارد باید به اندازۀ شأن و شرایطی که خدا برای او فراهم کرده سخاوت داشته باشد! در بعضی از آیات دیگر این‌گونه آمده است.

۶. توحيد خالص

دوري از هر گونه دوگانه پرستي، بر زندگي عباد الرحمان حاکم بوده است و نور توحيد سراسر زندگي فردي و اجتماعي‌شان را روشن ساخته است. توحید خالص از عبادت غیر خدا اساس باور بندگان وارسته است: ﴿وَ الَّذينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ؛ و كسانى كه معبود ديگرى را با خداوند نمى‏‌خوانند.﴾(فرقان:۶۸)

۷. طهارت

پاکي آنان از هر گونه آلودگی و آلودگي به خون بي گناهان و اجتناب از ريختن خون ناحق.

۸. عفت و پاکدامني:

آلوده نشدن دامان عفت شان به زنا، هشتمين صفتي است که در اين آيات بيان شده است.

۹. اجتناب از شهادت ناحق و پرهيز از شرکت در مجالس لهو:

زيرا حضور در مجلس گناه علاوه بر اين که امضاء گناه است، مقدمه ی آلودگي روان و روح است؛ هم چنان که شهادت ناحق، انحراف از حق و تمايل به باطل مي باشد. عباد الرحمان چون از بيهوده گران و بيهوده کاران متنفرند، در صورتي که اين گونه کارها در مسير زندگي شان قرار گيرد و توان جلوگيري از آن را نداشته باشند، با بي اعتنائي خودشان عدم رضايت باطنيشان را نسبت به چنين کار نشان مي دهند.

۱۰. داشتن معرفت:

بصيرت، چشم بينا و گوش شنوا در زندگي فردي و اجتماعي و تسليم در برابر خدا، مذهب و معارف الهي از مهم ترين ويژگي هاي بندگان شايسته خدا است. و همين ويژگي سرچشمه ی مقاومت و پايداري شان در راه عقيده و هدف مقدس آنان مي باشد. لذا طعمه ی شيطان و شيطان صفتان قرار نمي گيرند و بازيچه ی دست اين و آن نشده و در برابر ناهنجاری ها، چون کوه ثابت مي مانند.

آري براي پيمودن راه حق و منحرف نشدن از آن و به وادي کفر و بي ايماني و ضلالت کشيده نشدن، چشم باطن نگر و گوش حساس و نکته شناس مي بايد. امام صادق(ع) در تفسير آيه ۷۳ سوره فرقان فرموده است: «مستبصرين ليسوا بشکاک؛ يعني: آنان از روي آگاهي گام بر مي دارند نه از روي شک و ترديد».

۱۱. مسئوليت پذير:

آنان علاوه بر تلاش ها و انجام وظائف خويش نسبت به تربيت فرزندان و خانواده و قائل بودن مسئوليت ويژه براي خود در قبال آشنائي آنان به فروع و اصول اسلام، پيوسته از خدا یاری مي خواهند و می گویند: «پروردگارا از همسران و فرزندان ما کساني قرار ده که مايه روشني چشم ها گردد».

۱۲. تلاش خستگي ناپذير:

يکي از برجسته ترين صفت آنان همت والاي شان است. زيرا آنان به اين قانع نيستند، که فقط گليم خويش را از آب بيرون بکشند، بلکه سعي مي کنند تا در نجات غريق شریک و سهیم باشند.

لذا از خدا مي خواهند «پروردگارا ما را پيشواي پرهيزکاران قرار ده.» اينان بندگان خدايند. در قرآن کریم، کلمه «عباد» به «الرحمن» اضافه شده تا از مضاف اليه کسب شرافت کند و همان طوري که رحمت خدا عام و فراگير است رحمت بندگان خاص خدا نيز از جهاتي عام است و آنان علم و فکر، قلم و قدرت و مال و جان و بيان شان را پيوسته در مسير هدايت خلق خدا قرار مي دهند و اين درخواست امامت متقين از جانب آنان بر همين اساس است.

خداوند بعد از شمردن ویژگى‌هاى بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) در آیات ۷۶ - ۶۳ سوره فرقان‏، مى‌‏فرماید که اگر بندگان خدا داراى این ویژگى‏‌ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهى خواهند رسید: ﴿أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا۝۷۵خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا۝۷۶؛ آن‌ها هستند که درجات عالى بهشت در برابر شکیبایی‌ا‎شان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن، با تحیت و سلام روبه‌رو می‌شوند؛ درحالی‌که جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه و محل اقامت خوبى!﴾(فرقان:۷۶-۷۵)

مطالعه بیشتر

• والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)، ناصر مکارم شیرازی
• سبک زندگی عبادالرحمن، احمد علم الهدی

جستارهای وابسته

• ویژگی مؤمنان در قرآن
• صالحان در قرآن
• اوصاف اهل تقوا در قرآن