بسم الله الرحمن الرحیم

سؤال

در مورد بسم الله الرحمن الرحيم توضیح دهید، آیا بسم الله جزئي از سوره‌های قرآن است؟

استفاده از بسم الله الرحمن الرحیم در شروع هر کاری سفارش شده است. آغاز نزول قرآن و آغاز سوره‌ها در قرآن با این عبارت می‌باشد. شیعه و بسیاری از اهل سنت بسم الله الرحمن الرحیم را جزئی از سوره‌ حمد و سور‌ه‌های قران می‌دانند. ورود برخی از روایات از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در تأکید استفاده از بسم الله در نماز و در ابتدای سوره‌ها، اهتمام صحابه بر اضافه نشدن چیزی به قرآن و اجماع فریقین بر جزئیت بسم الله در سوره حمد، از جمله دلائل جزئیت بسم الله در سوره‌ها می‌باشد. برخی از علمای اهل سنت بسم الله را فقط در سوره حمد، جزء سوره می‌دانند.

جایگاه

وحی قرآن، با نام خدا شروع شد ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ؛ بخوان به نام پروردگارت﴾(علق:۱) و تمامی سوره‌های قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شوند، تنها سوره‏ توبه است كه در آغاز آن بسم اللَّه الرحمن الرحیم نیامده است؛ چرا كه سوره‏ توبه با اعلان جنگ به جنايت كاران مكه و پيمان شكنان آغاز شده و اعلان جنگ با توصيف خداوند به رحمان و رحيم سازگار نيست.

عبارت بسم الله توسط انبیاء نیز استفاده شده است. وقتي كشتي نوح(ع) در ميان امواج طوفان به راه افتاد، نوح گفت: ﴿بسم اللَّه مجريها و مرسيها؛ حركت و توقف اين كشتي با نام خداست﴾(هود:۴۱). حضرت سليمان(ع) نيز وقتي ملكه‏ سباء را به ايمان به خدا فراخواند، دعوت‏نامه‏ خود را با اين جمله آغاز كرد الگو:إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ و براي او فرستاد.

بر زبان آوردن بسم اللَّه در شروع هر كاري توسط اهل بیت(ع) سفارش شده است. امام علي‏(ع) می‌فرمایند: «بسم اللَّه، مايه‏ بركت، و ترك آن موجب نافرجامي است.»

بسم الله دارای احکام فقهی خاص خود نیز می‌باشد. برای نمونه، حيواني که بدون ذكر نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است.

جزئیت در سوره‌

دیدگاه شیعه

شیعه بسم اللَّه الرحمن الرحیم را به پیروی از اهل بیت(ع)، جزء سوره‏ حمد و همه‏ سوره‏‌هاي قرآن می‌داند. امام باقر(ع) در مورد كساني كه بسم اللَّه الرحمن الرحیم را در نماز نمي‏‌خوانند و يا جزء سوره نمي‏‌شمارند، فرمودند: «سرقوا اكرم آيه؛ بهترين آيه‏ قرآن کریم را به سرقت بردند.»

دیدگاه اهل سنت

بیشتر اهل سنت، بسم الله الرحمن الرحیم را، جزء سوره‌ و به عنوان یک آیه می‌دانند. در برخی از کتب، مانند‏ تفسير المنار جزئیت بسم الله الرحمن الرحیم، در سوره‌ها، اجماعی دانسته شده است. شروع تمامی سوره‌های قرآن با این عبارت و دقت صحابه در حفظ قرآن و اهتمام به اضافه نشدن چیزی به آن، از دلائل آیه بودن آن می‌باشد.

علما و بزرگانی مانند عاصم و كسائي از قراء، ابن‏ كثير و شافعی از فقهای اهل سنت، بسم اللَّه را جزء سوره می‌دانند. از صحابه هم افرادی مانند ابن عباس، عبداللّه بن عمر، ابوهريره و از تابعين سعيد بن جبير، عطا، زهري و ابن‏ المبارك نیز بر این عقیده هستند.

فخر رازي نيز بعد از آوردن حدود هفده دليل، آیه بودن بسم الله الرحمن الرحیم را متواتر و یقینی می‌داند که به پیامبر(ص) نازل شده است. برخی از این ادله در زیر اشاره می‌شود:

• روایت ام سلمه از پیامبر(ص)، که سوره فاتحه را حضرت به همراه بسم الله الرحمن الرحیم و جزء آیات آن خواندند. همچنین ابی هریره از پیامبر(ص) نقل کرده است که فاتحة الکتاب هفت آیه دارد که اولی آن ﴿بسم اللَّه الرحمن الرحيم﴾ است.
• اهتمام صحابه به اضافه نشدن چیزی به قرآن کریم مانند منع کردن از نوشتن اسامی سوره‌ها در قرآن و کتابت بسم الله الرحمن الرحیم در آن، نشان از جزئیت این عبارت در سوره‌ها دارد.
• اكثر علما اتفاق دارند كه سوره‏ فاتحه هفت آيه دارد كه "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" آیه اول آن است.
• برخی از روایات وارد شده از پیامبر(ص) مانند روایت: «كل امر ذي بال لم يبدأ فيه باسم اللَّه فهو أبتر او أجذم؛ هر امر مهمی که با بسم الله شروع نشود ناقص و ابتر است» و سؤال پیامبر(ص) از ابي بن كعب که بزرگ‏ترين آيه در قرآن كدام است؟ گفت: "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" پيامبر(ص) كلامش را تصديق فرمود.

برخی از علماي اهل سنّت از جمله احمد حنبل و بعضي از قاريان كوفه بسم اللَّه را فقط جزء سوره‏ حمد مي‏‌دانستند و نه سایر سوره‌های قرآن.

روایات

بعضي از رواياتي كه از طرق شيعه و اهل سنت در زمینه جزئیت بسم الله الرحمن الرحیم در سوره، وارد شده است، در زیر اشاره می‌شود.

• معاويه بن عمار از یاران امام صادق‏(ع) نقل می‌کند، از امام پرسيدم: هنگامي كه به نماز برمي‏خيزم بسم اللَّه را در آغاز حمد بخوانم؟ فرمود بلي. مجدداً سؤال كردم هنگامي كه حمد تمام شد و سوره‏اي بعد از آن مي‏خوانم، بسم اللَّه را با آن بخوانم؟ باز فرمود: آري.

• دار قطني از علماي سنت به سند صحيح از علي‏(ع) نقل مي‏‌كند كه مردي از آن حضرت پرسيد: سبع المثاني چيست؟ فرمود: سوره‏ حمد. عرض كرد: سوره‏ حمد شش آيه است فرمود: بسم اللَّه الرحمن الرحيم نيز آيه‏‌اي از آن است.

• بيهقي - محدث مشهور اهل سنت - با سند صحيح از طريق ابن جبير از ابن‏ عباس چنين نقل مي‏‌كند: «استرق الشيطان من الناس اعظم آيه من القرآن، بسم اللَّه الرحمن الرحيم؛ مردم شيطان صفت، بزرگ‏ترين آيه‏ قرآن بسم اللَّه الرحمن الرحيم را سرقت كردند»

• در تفسير قرطبي از امام صادق‏(ع) نقل شده است كه «بسم اللَّه تاج سوره‏‌ها است». تنها در سوره‏ برائت بسم اللَّه نيامده است و اين به گفته حضرت علي‏‌(ع) به خاطر آن است كه بسم اللَّه كلمه‏ امان دادن و رحمت است و برائت و اعلام تنفر و دشمني با كفار و مشركين، با رحم سازگار نيست.

مطالعه بیشتر

• تفسير المنار، شيخ محمد عبده، مصر: انتشارات دارالمنار، چاپ: چهارم . ج۱، ص۳۹.
• تفسير روح‏ المعاني، سيدمحمود آلوسي بغدادي، بيروت: انتشارات ادارالطبايه المنيريه . ج۱، ص۳۳.
• تفسير سوره حمد، امام خميني، قم: انتشارات آزادي ، ص۶-۱۰.