تاریخچه برگزاری مراسم چهلم برای اموات
گرفتن مراسم چهلم برای اموات و درگذشتگان از چه زمانی در بین شیعیان و مخصوصاً ایرانیان مرسوم شد؟ آیا مستند دینی دارد؟
از ظاهر قرآن و روایات چنین بر می‌آید که روز و عدد چهل دارای اسراری باشد خداوند در قرآن سوره بقره آیه ۵۱ می‌فرماید: با موسی چهل شب وعده گذاشتیم و او به میعادگاه برای گرفتن فرمانهای الهی آمد. یعنی مدت وعده الهی که موسی در آن به دیدار خداوند برای گرفتن دستور و الواح رفت چهل شب بود. یعنی چهل شب موسی به‌طور رفت و با خداوند مناجات می‌کرد.
در آیه دیگری چنین آمده است: وقتی انسان به سن چهل سالگی می‌رسد از خداوند می‌خواهد توفیق شکرگزاری از نعمتهایش را به او بدهد و خواستار توفیق انجام عمل صالح از خداوند می‌شود ـ یعنی انسان در سن چهل سالگی به مرحله ای از رشد و ایمان می‌رسد که نوعی تکامل و بلوغ است لذا در روایات آمده هرکس تا سن چهل سالگی گناه کند و توبه نکند امکان بازگشت برای او سخت است[۱] و همچنین نقل شده هرکس که چهل سال بر او بگذرد نیکی‌هایش به بدی‌هایش غلبه نکند و جهت گیریهایش به سوی خوبی‌ها نباشد جایش دوزخ است.
یکی از محققین در این باره چنین می‌نویسد: «در فرهنگ اسلامی و در معارف عرفانی، عدد چهل (اربعین) جایگاه خاصّی دارد. چلّه‌نشینی برای رفع حاجت یا رسیدن به مقامات سلوک و عرفان معروف است. حفظ کردن چهل حدیث، اخلاص چهل صباح، کمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مؤمن، چهل شب چهارشنبه و … بسیاری از این نمونه‌ها و موارد.»[۲]
بنابراین در اسلام عدد چهل دارای حکمتی است که آن را مهم جلوه می‌کند و در فرهنگ ایران زمین «چهل» عدد مشهوری است و در شعر و ادب فارسی نیز ترکیب‌هایی از این کلمه وجود دارد. در فرهنگ اسلامی نیز عدد چهل از جایگاه ویژه ای برخوردار است در روایات اسلامی عدد چهل فراوان مطرح شده است. به عنوان نمونه در حدیثی آمده است: «کسی که تا ۴۰ روز خالص برای خدا شود چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود».[۳]
به نظر می‌رسد با توجه به اینکه اربعین در فرهنگ عاشورا از جایگاه ویژه ای برخوردار شده است از این رو شیعیان و ایرانیان همانگونه که برای سرور و سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین(ع) همه ساله اربعین شهادت را عزاداری می‌کنند، در چهلمین روز درگذشت اموات خویش نیز مراسمی به یادبود این عزیزان برگزار می‌کنند در این رابطه آقا حیدری[۴] می‌گوید: در تاریخ اسلام از نخستین اربعین عزاداری بر کشته یا شهیدی، پیش از شهادت امام حسین(ع) اطلاعی در دست نیست. در تاریخ و سیره نبوی هم در این باب نمونه ای سراغ نداریم حتی بر شخص پیامبر(ص) حضرت زهرا(س) امام علی و امام حسن (علیهما السلام) اربعین گزارش نشده است و سرآغاز آن از عزاداری بر امام حسین(ع) است».[۵] مهمترین نکته درباره اربعین روایت امام حسن عسکری(ع) است. حضرت در روایتی که در منابع مختلف نقل شده است فرموده‌اند: نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: ۱. خواندن ۵۱ رکعت نماز (۱۷ رکعت نماز واجب + ۳۴ رکعت نوافل) ۲. زیارت اربعین ۳. انگشتری در دست راست ۴. سجده بر خاک ۵. بلند خواندن بسم الله در نماز»[۶] «این حدیث تنها مدرک معتبری است که جدای از خود زیارت اربعین که در ادعیه و منابع دعا آمده به اربعین امام حسین(ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است.[۷]
در منابع به روز اربعین (اولین اربعین امام حسین(ع)) به دو اعتبار نگریسته شده است شیخ مفید در ارتباط با این روز نوشته است. این روزی است که حرم امام حسین(ع) از شام به سوی مدینه مراجعت کردند و نیز روزی است که جابر بن عبدا… انصاری برای زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد».[۸]
به نظر می‌رسد با توجه به مراسم اربعین برای امام حسین(ع) (که همواره برگزار شده و می‌شود الهام از این حرکت معنوی بوده است که مراسم چهلمین روز برای اموات و درگذشتگان برگزار می‌کنند.
نتیجه‌گیری: گرفتن مراسم چهلم برای اموات از سنت‌های پسندیده مردمی است که به نظر می‌رسد با توجه به اهمیتی که برای عدد چهل در روایات وجود دارد و همچنین به واسطه مراسم اربعین که همه ساله برای سرور و سالار شهیدان حسین بن علی(ع) برگزار می‌شود، در بین مردم ایران که شیعه و دوستدار اهل بیت هستند رواج یافته است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر
۱. تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهدا(ع)، از شهید آیت الله قاضی طباطبائی
۲. فرهنگ عاشورا، جواد محدثی، ص۴۱.
منابع
- ↑ ر. ک. تفسیر روح المعانی، ج۲۶، ص۱۷ و تفسیر نمونه، ج۲۱، ص۳۲۹.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۴ش، ص۴۱.
- ↑ مازندرانی، محمد صالح، شرح اصول کافی، جلد ۸، ص۴۷.
- ↑ عضو هیئت علمی گروه تاریخ پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- ↑ نشریه خراسان، بحث «اربعین از دیدگاه مورخین» حجت الاسلام حیدری آقائی، ۸/۲/۱۳۸۲.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۱.
- ↑ جعفریان رسول، نشریه رسالت، نشریه اربعین امام حسین(ع)، عدد چهل، ۱۶/۱/۸۳.
- ↑ همان.