جایگاه کتاب احکام الجهاد در جنگ‌های ایران و روس
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد نوشته کیست و نقش آن در جنگ‌های ایران و روس در دوره قاجاریه چه بوده است؟
جایگاه و ویژگی‌ها
کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد رساله‌ای تألیف شده از فتواها و رساله‌های جهادیه‌ای است که عالمان مختلف برای تشویق مردم ایران برای جهاد با روسیه نگاشته‌اند. از نظر محققان این کتاب تلاشی برای مشروعیت‌بخشی به جنگ در مقابل سپاه روسیه با تعریف این نبرد به عنوان نبرد عقیدتی اسلام در برابر کفر است. دولت قاجار برای رسیدن به این هدف تلاش کرد تا حمله روس‌ها را نه یک حمله نظامی و سیاسی به قلمرو یک حکومت، بلکه حمله به قلمرو اسلام شیعی برای از بین بردن اسلام و مسلط کردن کفر تعریف کند.[۱]
مح وی ارائه داد علاوه بر ارزش فقهی و تاریخی،ارزش ادبی نیز دارد
بستر سیاسی و دینی نگارش
بستر نگارش کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد در گرفتن جنگ‌های ایران و روسیه در دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار است؛ جنگ‌های ایران و روسیه، شامل دو دوره جنگ میان امپراطوری روسیه و دولت قاجار بر سر تصرف منطقه قفقاز است كه به شكست ایران و انعقاد عهدنامه‌های گلستان و تركمان‌چای و جدا شدن سرزمینی‌های قابل توجهی از ایران شد. این جنگ‌ها از اثرگذارترین وقایع دو قرن اخیر ایران در ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قلمداد شده‌اند.[۲] زمان این دو جنگ میانه سال‌های ۱۲۱۸-۱۲۲۸ق (۱۸۰۳-۱۸۱۳م) در جنگ اول و ۱۲۴۱-۱۲۴۳ (۱۸۲۶-۱۸۲۸م) در جنگ دوم بوده است.[۳] مهم‌ترین علت این جنگ‌ها را سیاست‌های توسعه‌‌طلبانه دولت روسیه به دلیل رشد سرمایه‌های تجاری روسیه دانسته‌اند.[۴] از نظر محققان، نگارش کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد در زمانی روی داد که عالمان شیعه دوران اوج ظهور سیاسی خود را تجربه می‌کردند.[۵]در این دوران سلطنت فتحعلیشاه قاجار (۱۲۱۲-۱۲۵۰ق)، به دلیل علایق مذهبی شاه، قدرت روحانیان شیعه افزایش یافت و آنان حضور گسترده‌ای در حکومت یافتند.[۶]
در دوره اول جنگ‌های ایران و روس، حکومت برای جلب کمک مالی و نظامی مردم و نخبگان نظامی و ایلاتی تلاش کرد تا با دینی خواندن جنگ علیه روسیه درصدد گرفتن فتاوای جهادی از علمای اصولی برآید. عالمان برجسته این دوره به‌جهت خطر سقوط سرزمین‌های اسلامی به دست کفار، به درخواست فتحعلیشاه پاسخ مثبت دادند و رسائل و فتاوایی برای مقابله با روس‌ها نوشتند تا با آنان همراهی کرده باشند.[۷]
میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی، وزیر عباس میرزا نایب السلطنه، مسئولیت جمع‌آوری فتواهای جهاد با روس‌ها را برعهده گرفت. او برای این کار ملا محمدباقر سلماسی و صدرالدین تبریزی را با سرعت تمام نزد شیخ جعفر نجفی، صاحب کتاب کشف الغطاء، و سید علی طباطبایی، صاحب ریاض المسائل، فرستاد و نامه‌هایی نیز برای علمای شهرهای قم، اصفهان، یزد و کاشان نگاشت و در مدتی کوتاه رساله‌های جهادی و فتواهای بسیاری در باب وجوب جهاد با روس‌ها صادر شد. فرستادگان به عراق نیز، پس از ملاقات و گفت‌وگو با عالمان مورد نظر و دریافت فتواها و رساله‌های جهادیه آنان با شتاب بازگشتند و فتواها و رساله‌ها را تحویل میرزا عیسی قائم‌مقام دادند.[۸]
نویسندگان
کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد مجموعه رسائل جهادیه و فتاوایی از نویسندگان مختلف است که به دستور عباس میرزا توسط میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی (۱۱۶۷-۱۲۳۷ق)، وزیر دانشمند عباس میرزا، جمع‌آوری شده است.[۹] نویسندگان این رسائل، که از عالمان برجسته زمان خود بودند، عبارت‌اند از:
- شیخ محمدحسن نجفی مشهور به کاشف الغظاء (۱۱۵۶-۱۲۲۸ق)
- میرزا ابوالقاسم قمی مشهور به میرزای قمی (۱۱۵۰-۱۲۳۱ق)
- آقا سید علی طباطبایی مشهور به صاحب ریاض (۱۱۶۱-۱۲۳۱ق)
- سید محمد بن سید علی طباطبایی مشهور به مجاهد (۱۱۸۰-۱۲۴۲ق)
- شیخ محمدحسن قزوینی
- حاج میرمحمدحسین اصفهانی
- ملا علی‌اکبر اصفهانی
- آقا شیخ هاشم کعبی
- ملا محمدرضا همدانی
- ملا احمد نراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)
- میرزا محمدحسین خاتون آبادی امام جمعه اصفهان (درگذشته ۱۱۵۱ق).[۱۰]
محتوا
کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد از یک مقدمه و هشت باب و یک خاتمه تشکیل شده است.[۱۱] این ابواب دربرگیرنده رسائل جهادیه علمای مختلف است که برخی از آنها، از جمله رساله میرزای قمی و خاتون آبادی، به‌صورت پرسش و پاسخ ارائه شده است. این کتاب تألیفی از قائم مقام فراهانی است، چون او پس از نقل آراء مجتهدان، نظر خود را بیان می‌کند و مستندات فقهی و اعتقادی آن را می‌آورد. قائم‌مقام همچنین فتواها را به یکدیگر نزدیک کرده و آنها را در دسته‌بندی موضوعی ارائه و سپس کوتاه و ساده کرده است.[۱۲]
در اکثر رساله‌های جهادی کتاب احکام الجهاد و اسباب الرشاد درباره معنا و فضیلت جهاد، اقسام و شرایط آن، وجوب حفظ بیضه اسلام، فضیلت شهادت، احکام غنائم و منافع اراضی خراجی بحث شده است. او در رسائل جهادیه برای مخالفت با صلح ایران و روسیه، که فرماندهان روسی در پی آن بودند، آرای خود را نیز بیان کرده است.[۱۳]
منابع
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، «بررسی احکام الجهاد و اساب الرشاد نخستین اثر در تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، شماره ۱۵۵، پاییز ۱۳۷۹ش، ص۳۷۸-۳۸۰.
- ↑ مصدق، علی‌اصغر، «جنگ‌های ایران و روس»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۱۵۱.
- ↑ وقایع‌نگار مروزی، میرزا محمدصادق، تایخ جنگ‌های ایران و روس (یادداشت های میرزا محمدصادق وقایع‌نگار مروزی از آغاز تا عهدنامه ترکمان‌چای)، محقق امیرهوشنگ آذر، بی‌جا، ناشر محقق، ۱۳۶۹ش، ص۲۵.
- ↑ مصدق، «جنگ‌های ایران و روس»، ص۱۵۱.
- ↑ پزشکی، محمد و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونی رخداد آن، قم، نشر معارف، ۱۳۸۱ش، ص۴۰.
- ↑ کاظمی موسوی، سید احمد، خاقان صاحب‌قران و علمای زمان: نقش فتحعلیشاه قاجار در شکل‌گیری روندها و نهادهای مذهبی نو، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳۹۷ش، ص۱۷-۱۹.
- ↑ زرگری‌نژاد، «بررسی احکام الجهاد و اساب الرشاد نخستین اثر در تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران»، ص۳۷۸-۳۸۰.
- ↑ زرگری‌نژاد، «بررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد نخستین اثر در تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران»، ص۳۸۲.
- ↑ سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ناسخ التواریخ، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۳ش، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵؛ نیز: قائم مقام بزرگ فراهانی، عیسی بن حسن، احکام الجهاد و اسباب الرشاد، تحقیق غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، انتشارات بقعه،۱۳۸۰ش، ص۸۲؛ آقاجری، سید هاشم، «نقد و برررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد»، نشریه پیشینه، شماره ۲، بهار ۱۳۸۱ش، ص۴۶.
- ↑ زرگری‌نژاد، «بررسی احکام الجهاد و اساب الرشاد نخستین اثر در تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران»، ص۳۸۳.
- ↑ آقاجری، «نقد و برررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد»، ص۴۶.
- ↑ ربیعی، منیژه و فریده سعیدی، «جهادیه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۱، ذیل واژه.
- ↑ ربیعی و سعیدی، «جهادیه»، ج۱۱، ذیل واژه.