نقش عالمان شیعه در جنگ دوم ایران و روسیه
نقش علما و روحانیت در جنگ‌های روس و ایران در دوره قاجار چگونه بود؟
بستر سیاسی و دینی جنگ‌های ایران روسیه
جنگ‌های ایران و روسیه، شامل دو دوره جنگ میان امپراطوری روسیه و دولت قاجار بر سر تصرف منطقه قفقاز است كه به شكست ایران و انعقاد عهدنامه‌های گلستان و تركمان‌چای و جدا شدن سرزمینی‌های قابل توجهی از ایران شد. این جنگ‌ها از اثرگذارترین وقایع دو قرن اخیر ایران در ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قلمداد شده‌اند.[۱] زمان این دو جنگ میانه سال‌های ۱۲۱۸-۱۲۲۸ق (۱۸۰۳-۱۸۱۳م) در جنگ اول و ۱۲۴۱-۱۲۴۳ (۱۸۲۶-۱۸۲۸م) در جنگ دوم بوده است.[۲] مهم‌ترین علت این جنگ‌ها را سیاست‌های توسعه‌‌طلبانه دولت روسیه به دلیل رشد سرمایه‌های تجاری روسیه دانسته‌اند.[۳]
ظهور سیاسی عالمان شیعه در تاریخ معاصر ایران را به اوایل قرن نوزدهم میلادی بازگردانده‌اند.[۴] در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۱۲-۱۲۵۰ق)، به دلیل علایق مذهبی شاه، قدرت روحانیان شیعه افزایش یافت و آنان حضور گسترده‌ای در حکومت یافتند. دوره حکومت فتحعلی‌شاه مقارن با قدرت گرفتن عالمان اصولی پس از تلاش‌های آقا محمدباقر بهبهانی (۱۱۴۴-۱۲۰۸ق) بود. مباحثات مذهبی میان اخباریان و اصولیان در دوران فتحعلی‌شاه نیز ادامه داشت. شاه شخصاً در این مناظرات مذهبی به نفع اصولیان وارد می‌شد.[۵]
در دوران حکومت فتحعلی‌شاه نفوذ عالمان شیعه بیش از پیش در دربار و حکومت افزایش یافت. در این دوره، با توجه به تسلط گفتمان مذهبی بر جامعه، رابطه‌ای دوسویه میان حکومت و روحانیت شکل گرفت. شاه قاجار برای جلب حمایت عالمان زمان، فعالیت‌های مذهبی چون بازسازی اماکن متبرکه را انجام می‌داد و به برخی عالمان مناصب دولتی واگذار می‌کرد. ولی عده بسیاری از عالمان شیعه در این دوره مستقل بودند و قدرت معنوی داشتند و همین موجب توجه و حرف‌شنوی حکومت از آنان می‌شد.[۶]
سید محمد مجاهد چهره اصلی جنگ دوم
در جنگ دوم ایران و روس، عباس میرزا ولیعهد برای همراه‌کردن فتحعلی‌شاه و مردم برای جنگ با روس‌ها و باز پس گرفتن سرزمین‌های از دست رفته طی عهدنامه گلستان تصمیم گرفت تا از قدرت عالمان شیعه استفاده کند. او در کنار فعالیت‌های دیگری که برای آغاز جنگ داشت، عده‌ای را مأمور کرد تا به عتبات بروند از ظلم روس‌ها، به سید محمد مجاهد، فقیه بزرگ شیعه در آن دوره، شکایت کنند. سید محمد مجاهد پس از دریافت نامههای مردم و نامه‌نگاری با شاه، به همراه عده‌ای از علما به ایران آمد. او در ایران، با نگارش نامه‌هایی به عالمان مناطق مختلف از آنها خواست مردم را به جهاد دعوت کنند.[۷]
در ۲۶ شوال ۱۲۴۱ق، فتحعلی‌شاه برای رفتن به سلطانیه از تهران بیرون رفت. سید محمد مجاهد و برخی دیگر از عالمان طراز اول، مانند ملا محمدجعفر استرآبادی، آقا سید نصرالله استرآبادی، ملا محمدتقی برقانی، اندکی پس از ورود شاه به سلطانیه رسیدند. در سلطانیه نماینده‌ای از سوی تزار روس برای برقراری صلح حاضر شده بود و شاه نیز علاقه چندانی به جنگ نداشت، ولی نظر عالمان شیعه و مردم حاضر در آنجا بر جنگ بود.[۸] در این شرایط فقیهان حاضر به رهبری سید محمد مجاهد فتوا دادند که هرکس از جهاد با روس‌ها کنار بکشد از اطاعت خداوند سر باز زده و از شیطان پیروی کرده است. این فتوا موجب شد تا شاه به جهاد راضی شود و نماینده روسیه را مرخص کند و فرمان جنگ دهد.[۹]
پس از این واقعه، عالمان شیعه خود را برای جهاد با کفار آماده کردند و در مسیر حرکت به سوی سرحدات مردم را به جهاد تشویق می‌کردند. این تشویق‌ها موجب بروز پیروزی‌هایی در ابتدای نبرد و فتح برخی مناطق شد؛ اما ضعف مدیریت جنگ و سستی برخی فرماندهان موجب شکست سپاه ایران شد.[۱۰]
منابع
- ↑ مصدق، علی‌اصغر، «جنگ‌های ایران و روس»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۱۵۱.
- ↑ وقایع‌نگار مروزی، میرزا محمدصادق، تایخ جنگ‌های ایران و روس (یادداشت های میرزا محمدصادق وقایع‌نگار مروزی از آغاز تا عهدنامه ترکمان‌چای)، محقق امیرهوشنگ آذر، بی‌جا، ناشر محقق، ۱۳۶۹ش، ص۲۵.
- ↑ مصدق، «جنگ‌های ایران و روس»، ص۱۵۱.
- ↑ پزشکی، محمد و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونی رخداد آن، قم، نشر معارف، ۱۳۸۱ش، ص۴۰.
- ↑ کاظمی موسوی، سید احمد، خاقان صاحب‌قران و علمای زمان: نقش فتحعلی‌شاه قاجار در شکل‌گیری روندها و نهادهای مذهبی نو، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳۹۷ش، ص۱۷-۱۹.
- ↑ برای اطلاع کامل تر ن.ک: الگار، حامد، دین و دولت در ایران (نقش علما در دوره قاجار)، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۹ش، ص۸۷-۱۲۸.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران، ص۱۴۷-۱۵۰.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۳۵۸-۳۵۹؛ نیز: الگار، دین و دولت در ایران، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۳۵۹.
- ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۴۳.