سوره روم
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
محتوای سوره «روم» چیست؟
سوره روم، مکی و چهلمین سوره به ترتیب نزول است. این سوره ۶۰ آیه دارد و در جزء ۲۱ قرآن قرار دارد و سی امین سوره قرآن است.
سوره روم درباره جنگ ایران و روم پیشگویی کرده است و رومیان را پیروز این جنگ معرفی کرد. این سوره درباره مشرکان و گنهکاران و وضع آنان در قیامت، و توحید و شرک و نشانه‌های خداوند در خلقت، هدایت‌ناپذیری برخی انسانها و عدم خلف وعده خداوند سخن گفته است. امر به تسبیح خداوند و انفاق، در این سوره آمده است. در این سوره انسانها دعوت شده‌اند به اینکه در دنیا سیر کنند و در مخلوقات و سرگذشت پیشینیان تأمل کنند.
معرفی
سوره روم این سوره در «مکه» نازل شده و دارای ۶۰ آیه است. نمونه. ص۳۵۳. این سوره جزء ۲۹ سوره‌ای است که با «حروف مقطعه» آغاز می‌شود. ص۳۶۰.
روم، سی‌امین سورهٔ قرآن کریم به ترتیب مصحف، و هشتادوچهارمین سوره در ترتیب نزول، پس از سورهٔ انشقاق (۸۴)، و پیش از سورهٔ عنکبوت (۲۹). این سوره ۶۰ آیه، ۸۱۹ کلمه و ۵۳۴‘ ۳ حرف دارد و از سوره‌های مثانی و مکّی است (ابن‌ندیم، ۲۸؛ سیوطی، ۶/ ۴۷۸؛ ملا حویش، ۴/ ۴۳۵؛ رامیار، ۵۸۵) و برخی، آیهٔ ۱۷ آن را مدنی دانسته‌اند (زمخشری، ۳/ ۴۶۶؛ طبرسی، ۸/ ۴۵۹). سورهٔ روم با حروف مقطعه آغاز می‌شود و وجه نام‌گذاری آن، آیهٔ دوم و بیان شکست رومیان از ایرانیان، و سپس خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان در چند سال بعد است. آیه‌هایی از سورهٔ روم مانند فطرت، ازدواج، سفر و تسبیح، جزو آیه‌های مشهور و نام‌دارند. کتاب سورهٔ روم از علی شریعتی، اثری است که به‌صورت تک‌نگاشت به شرحی از این سوره پرداخته است.[۱]
فضیلت تأمل در سوره روم و تلاوت آن
در حدیثی از امام صادق ع که قبلاً نیز به آن اشاره کردیم چنین آمده است: " هر کس سوره عنکبوت و روم را در ماه رمضان در شب بیست و سوم بخواند بخدا سوگند اهل بهشت است و هیچ در این سخن استثنا نمی‌کنم … و این دو سوره موقعیت مهمی نزد پروردگار دارند و در حدیث دیگری از پیامبر ص چنین آمده: " هر کس سوره روم را بخواند پاداشی معادل ده حسنه به تعداد هر فرشته‌ای که در میان آسمان و زمین تسبیح خدا می‌گوید خواهد داشت و آنچه را در روز و شب از دست داده جبران خواهد کرد. بدیهی است کسی که محتوای این سوره را که سراسر درس توحید خدا و دادگاه بزرگ قیامت است در روح و جان خود جای دهد و مراقبت پروردگار را در هر لحظه در خود ببیند و روز جزا و محکمه عدل الهی را مسلم بداند، تقوای الهی چنان قلبش را پر می‌کند که شایسته چنین پاداش بزرگی است.[۲]
شأن نزول
مفسران بزرگ همگی اتفاق دارند که آیات نخستین این سوره بدین سبب نازل شد که در آن هنگام که پیامبر ص در مکه بود، و مؤمنان در اقلیت قرار داشتند، جنگی میان ایرانیان و رومیان درگرفت، و در این نبرد ایرانیان پیروز شدند. مشرکان مکه این را به فال نیک گرفتند و دلیل بر حقانیت شرک خود دانستند! و گفتند: ایرانیان مجوسی هستند و مشرک (دوگانه‌پرست) اما رومیان مسیحیند و اهل کتاب، همانگونه که «ایرانیان» بر «رومیان» غلبه کردند پیروزی نهایی از آن شرک است و طومار اسلام به زودی پیچیده خواهد شد و ما پیروز می‌شویم. ص۳۵۹. گرچه اینگونه نتیجه‌گیریها پایه و مایه‌ای نداشت اما در آن جو و محیط برای تبلیغ در میان مردم جاهل خالی از تأثیر نبود، لذا این امر بر مسلمانان گران آمد. آیات فوق نازل شد و قاطعانه گفت: گرچه ایرانیان در این نبرد پیروز شدند اما چیزی نمی‌گذرد که از رومیان شکست خواهند خورد و حتی حدود زمان این پیشگویی را نیز بیان داشت و گفت این امر فقط در طول چند سال به وقوع می‌پیوندد!.[۳]
تیتر
از نظر برخی مفسران، غرض سوره روم تأکید بر سنّتِ تغییرناپذیر الهی در نصرت اهل ایمان و یاری رساندن به آنها در گذشته، حال و آینده و نیز توجه دادن به موضوع قیامت است. در سوره روم (آیات ۱–۷) به شکست روم از ایران اشاره شده و اخباری از پیروزی رومیان بر ایرانیان در نبرد دیگری در چند سال بعد داده شده است. از نظر برخی عالمان، آیات مذکور در زمره اَخبار غیبی اند که با موضوع اعجاز قرآن مرتبط اند.
شماری از مفسران در توضیح این آیات آورده‌اند که پس از غلبه دولت فارس بر روم، مشرکان قریش از این پیروزی شاد شدند، زیرا مردم فارس را اهل کتاب نمی‌دانستند، برخلاف مردم روم که پیرو دین مسیح و موحد بودند. به همین دلیل قرآن خبر می‌دهد که رومیان بر مردم فارس غلبه خواهند کرد و این موجب شادمانی مؤمنان و موحدان خواهد بود.
شماری از مفسران تسبیح را در آیه ۱۷، به ویژه با درنظرداشتن آیه بعدی آن، به نمازهای پنج‌گانه روزانه واجب در اسلام تفسیر کرده‌اند.
درحالی که از دیدگاه بعضی دیگر مقصود، مطلقِ تسبیح و تحمید است نه نمازهای پنج‌گانه.
بخش دیگری از آیات این سوره (آیات ۱۹–۲۵) با نظمی خاص و با تعبیر «مِن آیاته» آمده‌اند و بر نشانه‌های عظمت خدا در آسمان و زمین و در وجود انسانها تأکید می‌کنند. موضوعاتی نظیر بیرون آوردن زنده از مرده و برعکس، آفرینش انسان از خاک، نظامِ زوجیت، آفرینش آسمان و زمین، اختلاف زبانها، خواب در شب و رعدوبرق از مواردی اند که برای استدلال بر وحدانیت خدا در تدبیر امور از آنها استفاده شده است و چون بسیاری از مردم، به سبب نادانی و ستم، از قبول معاد سر باز می‌زنند، برای اثبات آن به صفات فعل خدا استناد شده است.[۴]
محتوا
از آنجا که این سوره مطابق مشهور تماماً در مکه نازل شده است، محتوا و روح سوره‌های مکی در آن منعکس می‌باشد، یعنی بیش از همه چیز بحث از مسئله «مبدء» و «معاد» می‌کند، چرا که دوران مکه دوران آموزشی اعتقادات اصیل اسلامی، توحید و مبارزه با شرک، و توجه به معاد و دادگاه رستاخیز بود، و در لابلای این مباحث مطالب دیگری در ارتباط با آنها نیز مطرح شده است.
در حقیقت مطالب این سوره را در هفت بخش می‌توان خلاصه کرد.
- پیشگویی از پیروزی رومیان بر ایرانیان در جنگی که در آینده درگیر می‌شد، به مناسبت گفتگویی که میان مسلمانان و مشرکان در این زمینه روی داده بود که مشروح آن به خواست خدا خواهد آمد.
- گوشه‌ای از طرز فکر و چگونگی حالات افراد بی‌ایمان، و سپس تهدیدهایی نسبت به آنها در مورد عذاب و کیفر الهی در رستاخیز.
- بخش مهمی از آیات عظمت خداوند در آسمان و زمین و در وجود انسانها از قبیل خروج حیات از مرگ، و مرگ از حیات، خلقت انسان از خاک، نظام زوجیت و آفرینش همسران برای انسانها و رابطه مودت در میان آنها، آفرینش آسمان و زمین، اختلاف زبانها، نعمت خواب در شب و جنبش در روز، ظهور رعد و برق و باران، و حیات زمین بعد از مرگ، و تدبیر امر آسمان و زمین به امر خدا.
- سخن از توحید فطری بعد از بیان دلائل آفاقی و انفسی برای شناخت خدا.
- بازگشت به شرح و تبیین حالات افراد بی ایمان و گنهکار، و ظهور فساد در زمین بر اثر گناهان آنها.
- اشاره‌ای به مسئله مالکیت و حق ذی القربی و نکوهش از رباخواری.
- بازگشت مجددی به دلائل توحید و نشانه‌های حق و مسائل مربوط به معاد.
روی هم رفته در این سوره همچون سوره‌های دیگر قرآن مسائل استدلالی و عاطفی و خطابی چنان بهم آمیخته شده است که معجون کاملی برای هدایت و تربیت نفوس فراهم ساخته است.[۵]
چون به مردم رحمتی بچشانیم، شادمان می‌شوند؛ و چون به سبب کارهایی که کرده‌اند رنجی به آنها رسد، ناگهان نومید می‌گردند.
خبر از شکست ایران توسط روم
آیات ابتدایی این سوره اشاره به جنگ ایران و روم است که در عصر خسرو پرویز و هرقل قیصر روم واقع شد و در آن جنگ ایرانی‌ها پیروز شدند. مشرکان مکه این را به فال نیک گرفتند و دلیل بر حقانیت نیّت شرک خود دانستند و گفتند ایرانیان مجوسی و مشرک هستند. امّا رومیان مسیحی هستند و اهل کتاب، همانگونه که ایرانیان بر رومیان غلبه کردند، پیروزی نهایی از آن شرک است. این امر بر مسلمانان گران آمد و آیات «۷–۱» سوره روم نازل شد و یک پیشگوئی عجیب را بیان کرد که گرچه ایرانیان در این نبرد پیروز شدند اما چیزی نمی‌گذرد که از رومیان شکست خواهند خورد. و حتّی‌حدود زمان این پیشگوئی را نیز بیان داشت که در طول چند سال به وقوع می‌پیوندد و این پیشگوئی از مظاهر اعجاز قرآن است.[۶]
در آیه ۵ این سوره، سبب این پیروزی را نصرت خداوند دانسته است و گفته است خداوند هر که را بخواهد یاری می‌کند.
عاقبت بدکاران و سرنوشت مجرمان در قیامت
در آیاتی از این سوره به قیامت و سرنوشت مشرکان و کسانی که آیات خدا را انکار می‌کردند، اشاره شده است که در آن روز مجرمان و گنهکاران مأیوس خواهند شد و معبودان آنها نمی‌تواند شفاعتشان کنند. اما کسانی که ایمان آوردند و عمل انجام دادند وارد بهشت می‌شوند.[۷]
و روزی که قیامت شود مجرمان قسم می‌خورند که جز ساعتی را (در قبر یا دنیا) درنگ نکردند. و کسانی که خداوند به ایشان علم و ایمان داده است در مقابل اینان هستند. و در آن روز پشیمانی و عذر کسانی که ظلم کردند سودی ندارد.[۸]
نشانه‌های خداوند
در آیاتی از سوره روم تصریح به نشانه‌های خداوند دارد: اینکه انسان را از خاک آفرید. اینکه برای انسان جفت و همسر آفرید تا در کنار یکدیگر به آرامش برسند و بین آنها مودت و رحمت قرار داد. و از دیگر نشانه‌های خداوند خلقت زمین و آسمان‌ها و اختلاف زبان و گوناگونی رنگ‌های انسان است. و نیز خواب انسان در شب و روز و برخاستنش برای طلب روزی. و نیز بیم و امید بودن رعد و برق و فروفرستادن آب از آسمان و زنده کردن زمین مرده و برپا بودن زمین و آسمان.[۹]
در آیه ۴۶ دوباره به موضوع نشانه‌های خداوند می‌پردازد و فرستادن بادها که مژده‌دهنده باران هستند و کشتی‌ها را حرکت می‌دهد را از نشانه‌های خداوند برمی‌شمرد.
آیا نمی‌بینند که خدا روزی هر کس را که بخواهد فراوان می‌کند یا او را تنگ روزی می‌سازد؟ در این عبرت‌هایی است برای مردمی که ایمان می‌آورند.
شرک و توحید فطری
آیه ۲۹ سوره روم به این موضوع اشاره دارد که مشرکان که خداوند از آنان به کسانی که ظلم کرده‌اند نام می‌برد، افرادی هستند که بی هیچ دانشی از هوا و هوس خود پیروی نمودند.[۱۰] خداوند در آیات میانی سوره روم امر به نماز می‌کند و می‌گوید از مشرکان نباشید. مشرکانی که گروه گروه و دسته دسته می‌شوند. در ادامه این آیات، از این سخن می‌کند که اگر به مردم مصایبی رسد که البته از جانب خود آنان است، مأیوس می‌شوند و اگر رحمتی بر آنان نازل کنیم شادمان می‌شوند. و گاه اگر سختی‌ای بر آنان بیاید روی به خداوند می‌آورند و اگر برطرف شود دوباره شرک می‌ورزند.
در آیه ۴۰ دوباره به موضوع شرک اشاره می‌کند که خدا شما را می‌آفریند و روزی می‌دهد و می‌می‌راند و دوباره زنده می‌کند، آیا معبودان شما توانایی چنین کاری را دارند؟ و خداوند منزه است از اینکه برای او شریک قائل شوید.
دوستی و مهربانی بین همسران
موضوعات متفرقه
در سوره روم به چند موضوع مختلف در حد یکی دو آیه پرداخته شده است.
عدم خلف وعده خدا
در آیه شش این سوره گفته شده است که خداوند از وعده خود تخلف نمی‌کند: ﴿وَعْدَ اللَّهِ ۖ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ؛ خدا وعده داده است و وعده خود خلاف نکند، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.﴾(روم:۶)
امر به تسبیح خداوند
در آیه ۱۷ و ۱۸ سوره روم آمده است که هنگام صبح، ظهر، عصر و شب خداوند را تسبیح گویید که شاید اشاره به اوقات نماز باشد.
انفاق
امر به انفاق به خویشاوندان و مسکین و در راه مانده مضمون آیه ۳۸ سوره روم است. خداوند، کسانی که چنین می‌کنند را همان رستگاران دانسته است.
ربا و زکات
در آیه ۳۹ سوره روم آمده است که آنچه که به عنوان ربا می‌پردازید افزون نمی‌شود و فقط زکات (صدقات) که به قصد خشنودی خداوند پرداخت شود افزون می‌شود. در اینکه اینجا منظور از ربا چیست اختلاف است. برخی همان ربای مصطلح و حرام را منظور دانسته‌اند و برخی آن را هدیه و عطیه معنا کرده‌اند.
هدایت ناپذیری برخی انسانها
در دو آیه از این سوره آمده است که به پیامبر می‌گوید تو نمی‌توانی دعوتت را به کسانی که مرده‌اند و کر هستند و روی برمی‌گردانند بشنوانی. و همین‌طور نمی‌توانی کوردلان را هدایت کنی.[۱۱]
امر به شکیبایی به پیامبر(ص)
در آخرین آیه این سوره، به پیامبر(ص) می‌فرماید صبر پیشه کن که وعده خداوند حق است. و کسانی که یقین ندارند تو را سست نکنند.
مطالعه بیشتر
- تفسیر سوره روم، محمدتقی مدرسی، تحقیق و تنظیم: فرج‌الله میرعرب، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ۱۳۹۵ش.
- پیام امید به روشنفکر مسئول (تفسیر سوره روم)، علی شریعتی.
منابع
- ↑ مطیع، مهدی و فاطمه شرکت، «روم، سوره»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۱۶، ص ۳۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۱۶، ص ۳۵۹ و ۳۶۰.
- ↑ قبادی، مریم، «روم، سوره»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش، ذیل مدخل.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۱۶، ص ۳۵۵ و ۳۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳، ج۱۶، ص۳۵۹.
- ↑ سوره روم، آیات ۱۰ تا ۱۶.
- ↑ سوره روم، آیه ۵۵ و ۵۶ و ۵۷.
- ↑ سوره روم، آیات ۲۰ تا ۲۷.
- ↑ سوره روم، آیات ۲۸ تا ۳۶.
- ↑ سوره روم، آیه ۵۲ و ۵۳.