حق‌الله و حق‌الناس و حق‌النفس در رساله حقوق امام سجاد(ع)

سؤال

با توجه به رساله حقوق امام سجاد(ع) در مورد حق الله، حق الناس و حق النفس توضیح دهید؟

امام سجاد(ع)‌ حق الله را خاستگاه و منشأ سایر حقوق دانسته است. خداوند حقوق فراوان بر بندگانش دارد که اعتقاد و ایمان آوردن به او و عمل به دستورات و انجام بندگی، بخشی از حقوق الهی بر انسان است.

مسئله حق الناس در مواردی مانند حقوق زن و شوهر، حقوق برادری، حقوق اجتماعی، حقوق همسایه‌داری و موارد متعدد دیگر مطرح شده است. امام سجاد از حقوق همسر به انسان این را گفته که هر کدام از دو طرف توجه داشته باشند که خدا او را آرامش جان و نگاهدار همسرش ساخته و نیز هر کدام از زن و شوهر باید به نعمت وجود همسرش، حمد کند و بداند که این نعمت خداست که به او داده است.

از حقوقی که در رساله حقوق به ان پرداخته شده، حقوق نفس است. حق نفس و اعضاء بدن انسان به این معنا است که اگر انسان بدان‌ها توجه نکند، در واقع به خود ظلم کرده و ضررش به خودش بر می‌گردد. برای نمونه حق زبان آن دانسته شده که از دشنام حفظ شود و به سخن خوب عادت کند. آن‌را نگاهدارد مگر در جایی که نیاز به گفتن باشد.

حق‌الله

اولین حق که در رساله حقوق امام سجاد(ع) بیان شده حق الله است. حق الله خاستگاه و منشأ سایر حقوق است. حق الله مطلق است و در ازای ادای این حقوق، بندگان هیچ حقی نسبت به خداوند ندارند. اما در سایر حقوق، ادای تکلیف کاملاً متقابل و دو سویه است.

خداوند حقوق فراوان بر بندگانش دارد که اعتقاد و ایمان آوردن به او و عمل به دستورات او و انجام بندگی، بخشی از حقوق الهی بر انسان است. در رساله حقوق امام سجاد(ع) درباره حق الله آمده «بزرگترین حق خداوند این است که او را بپرستی و چیزی را شریکش ندانی، و چون از روی اخلاص این کار را کردی خدا بر عهده گرفته است که کار دنیا و آخرت تو را کفایت کند و آنچه از آن بخواهی برایت نگاه دارد».

به‌طور کلی «حق الله» آن امور و تکالیفی دانسته شده که فقط مربوط به خود انسان و خدای خویش است و فرد دیگری در میان نباشد. انجام عبادات واجب که خدا دستور داده، اجتناب از نجاسات و محرماتی که خدا آن‌ها را نهی کرده مانند خوردن چیزهای حرام، دروغ گفتن و ریا از جمله این موارد هستند.

حق‌الناس

همچنین ببینید: دعای بخشیده شدن حق‌الناس

حق الناس را حقوق متقابل تعریف کرده‌اند که روابط انسان‌ها و جوامع را در مناسبات گوناگون قانونمند می‌کند. این حقوق را که خداوند واجب گردانده برای تأمین آسایش فردی و اجتماعی و اصلاح امور و جامعه انسانی است.

مسئله حق الناس در مواردی مانند حقوق والدین، حق فرزند به والدین، حقوق زن و شوهر (حقوق خانوادگی) حقوق برادری، حقوق اجتماعی، حقوق همسایه‌داری و موارد متعدد دیگر مطرح است.

حقوق همسر به انسان آن است که هر کدام از دو طرف توجه داشته باشند که خدا او را آرامش جان و نگاهدار همسرش ساخته و نیز هر کدام از زن و شوهر باید به نعمت وجود همسرش، حمد کند و بداند که این نعمت خداست که به او داده و لازم است که با نعمت خدا خوش رفتاری کند و آن را گرامی دارد و با او بسازد.

بخش‌هایی از کلام امام سجاد(ع) در رساله حقوق پیرامون حق‌الناس چنین است:

• حق پدر علمی تو و استادت تعظیم او و احترام مجلس اوست که خوب به او گوش کنی و به او روکنی و با او یاری دهی تا آنچه را نیاز داری به تو بیاموزد؛ به این صورت که عقل خود را خاص او سازی و فهم و هوشت را با او بپردازی و دل خود را بدو دهی و خوب چشمت را به او اندازی.
• حق مادرت این است که بدانی او تو را در درون خود برداشته ... و از میوه دلش به تو خورانیده که احدی از آن به دیگری نخوراند و او است که تو را با گوش و چشم و دست و پا و مو و همه اعضایش نگاهداری کرده است.
• حق پدرت، باید بدانی که او ریشه تو است و تو شاخه او هستی و بدانی که اگر او نبود تو نبودی، پس هر زمانی در خود چیزی دیدی که خوشت آمد بدان که از پدرت داری خدا را سپاس‌گزار و شکر نما.
• حق فرزندت بدان که او از توست و در این دنیا به تو وابسته است خوب باشد یا بد، تو مسؤولی از سرپرستی او با پرورش خوب و رهنمائی او به پروردگارش و کمک او به طاعت وی درباره خودت و درباره خودش و بر عمل او ثواب بری و در صورت تقصیر کیفر شوی، پس درباره او کاری کنی که در دنیا حسن داشته باشد.
• و اما حق برادرت، بدان که او دست توست که با آن کار می‌کنی و پشت تو است که به او پناه می‌بری و عزت تو است که به او اعتماد داری و نیروی تو است که با آن یورش بری. مبادا او را ساز و برگ نافرمانی خدا بدانی و نیز وسیله ظلم بحق خدا و او را درباره خودش یار باش و در برابر دشمنش کمک‌کار.
• اما حق همسایه حفظ اوست ... در هر حال عیبی از او وارسی نکنی و از بدی او کاوش منما که بفهمی و اگر بدی او را بدون تجسس و قصد فهمیدی باید برای آنچه فهمیدی چون قلعه محکم و چون پرده ضخیمی باشی، در سختی او را رها مکن و در نعمت بر او حسد مبر، و از لغزشش در گذر و از گناهش صرف نظر کن و اگر بر تو نادانی کرد بردباری کن و به مسالمت با او رفتار کن و زبان به دشنام از او بگردان.

حقوق‌النفس

یکی از حقوق که در رساله حقوق آمده، حقوق نفس است. حق نفس و اعضاء بدن انسان به این معنا است که اگر انسان بدان‌ها توجه نکند، در واقع به خود ظلم کرده و ضررش به خودش بر می‌گردد.

• حق زبانت آن است که آن را از دشنام حفظ نمایی و به سخن خوب عادتش بدهی و مؤدبش داری و آن را نگاهداری مگر در جایی که نیاز به گفتن باشد و سخن گفتن برای دنیا یا دین شما مفید باشد. و آن را از پرگویی و یاوه سرائی کم فایده حفظ کنی.
• حق گوش پاک داشتن اوست از شنیدن هر چیزی است مگر خبر خوبی که در دلت خیر پدید آورد.
• حق چشمت این است که از هر چه روا نیست آن را بپوشانی و مبتذلش نسازی مگر بدان محل عبرت آوری که از آن بینا شوی یا دانشی بدست آوری زیرا دیده وسیله عبرت است.
• حق دو پایت این است که با آنها به جایی که روا نیست نروی و آن‌ها را به راهی که باعث سبکی راه رونده است نکشانی زیرا آنها تو را حمل می‌کنند و ترا به راه دین می‌برند و پیش می‌اندازند.
• حق دست تو این است که آن را به ناروا دراز نکنی تا ... گرفتار عقوبت آخرت و سرزنش مردم شوی و آن را از کاری که به تو واجب کرده نبندی.
• حق شکم تو این است که آن را ظرف ... حرام نکنی و از حلال هم به اندازه‌اش بدهی و از حد تقویت به حد شکم خوارگی و بی مروتی نرسانی، و هر گاه گرفتار گرسنگی و تشنگی شد، او را ضبط کنی زیرا سیری بی‌اندازه شکم را بیاشوبد و کسالت آورد که مایه بازماندن و دور شدن از هر کار نیک و ارجمند است.