نگهداری از قرآن در عصر پیامبر(ص)

سؤال

چرا پيامبر اسلام(ص) در زمان حيات شريف خودشان کتابت قرآن کریم را به اتمام نرساندند تا اين همه اختلاف نظر در دين و کتاب خدا نباشد؟ برخی مي گويند: چون پیامبر خدا(ص) نمي دانسته که نزول آيات از طرف فرشته ی وحي کي به پايان خواهد رسيد! مگر خداوند در شب قدر قرآن کریم را به صورت کامل بر قلب ايشان نازل نفرمود.؟

پيامبر اكرم(ص) نيز به دستور خداوند متعال، مأمور حفظ و ترويج و نشر معارف قرآن کریم، براي عموم مردم گرديد. گرچه از روي قرآن نمي خواند و آيات آن را نمي نوشت، ولي اين دليل بر عدم توانايي او در خواندن و نوشتن نبود؛ زيرا امّي به معناي درس ناخوانده است.

درس نخواندن غير از بي سواد بودن است. مانعي ندارد پيامبر گرامي(ص) كه فردي امّي بود با تعليم الهي و بدون تعليم در نزد انساني ديگر، خواندن و نوشتن را بداند؛ زيرا چنين علم و آگاهي بي ترديد از كمالات و تكميل كننده ی مقام نبوت اوست؛ چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: «تو ]پيامبر[ هرگز قبل از اين كتابي نمي خواندي و با دست خود چيزي نمي نوشتي، مبادا كساني كه در صدد ابطال سخنان تو هستند، شك و ترديد كنند».

از برخي روايات اسلامي استفاده مي شود كه پيامبر اكرم(ص) توانايي خواندن و نوشتن را داشت، ولي براي آن كه كوچك ترين ترديد و شكي در دعوتش پيش نيايد، از اين استعداد و توانايي استفاده نكرد.

پيامبر گرامي اسلام(ص) به همراه گروهي از اصحاب، براي حفظ و نگهداري قرآن کریم، اقدام به حفظ آيات آن كردند.

هم چنين به منظور صيانت از نصوص قرآني، افزون بر استمداد از نيروي حافظه خود و مردم، به دست اندركاران نگارش قرآن (كاتبان وحي) دستور داد كه قرآن کریم را بنويسند؛ که در رأس آن ها حضرت علي(ع) قرار داشت.

ابن عباس مي گويد: «وقتي حضرت جبرئيل وحي را بر پيامبر(ص) نازل مي كرد، آن حضرت ـ براي آن كه آن را فرموش نكند ـ به قرائت آن مي پرداخت...».

در آغاز نزول قرآن كريم، پيامبر اكرم(ص) با بهره گيري از حافظه هاي قوي و تشويق و ترغيب ياران گرامي خود به حفظ قرآن کریم همت گماردند.

ولي از آن جا كه اعتماد بر حفظ قرآن کریم در حافظه ها نمي توانست اطمينان بر صيانت قرآن کریم را فراهم سازد، لذا پيامبر گرامي(ص) از تعداد اندكي از باسوادان مكه درخواست کرد تا با دقت به ثبت، ضبط و نگارش قرآن كريم بپردازند.

حضرت علي بن ابي طالب(ع) در رأس كاتبان وحي قرار داشت و ابوبكر، عمربن خطاب، عثمان بن عفان، زيد بن ثابت، ابي بن كعب، عبدالله به سعد بن ابي سرح، حنظله بن ربيع، معاويه، خالد بن وليد، ثابت بن قيس و... از كاتبان مشهور قرآن كريم در زمان پيامبر اكرم(ص) بودند؛ حتي در زمان پيامبر اكرم(ص) برخي مانند: عبدالله بن مسعود، اُبي بن كعب، مقداد و... مصاحفي را نوشتند.

قرآن كريم در زمان رسول خدا(ص) جمع آوري و تأليف گرديد. كاتبان وحي آيات را پي در پي و به ترتيب نزول مي نوشتند، امام صادق(ع) مي فرمايد: «كان يعرف انقضاء السوره بنزول بسم الله الرحمن الرحيم ابتداء لاُخري؛ پايان هر سوره اي به واسطه نزول بسم الله الرحمن الرحيم در آغاز سوره ی ديگر شناخته مي شد».

آيت الله خويي(ره) مي گويد: «با مطالعه احوال پيامبر اكرم(ص) و ياران او به اين نتيجه مي رسيم كه قرآن كريم در عصر آن حضرت جمع آوري و تنظيم گرديده است».

ابن عباس مي گويد: «پيامبر(ص) با نزول بسم الله الرحمن الرحيم مي دانست كه سوره ی قبلي پايان يافته و سوره ی ديگري آغاز گشته است».

بنابراين، قرآن كريم به دستور پيامبر اكرم(ص) و به ترتيب نزول، نگارش مي شد.

آيت الله معرفت نيز مي گويد: «جمع و تأليف قرآن به شكل كنوني در يك زمان صورت نگرفته، بلكه به مرور زمان و به دست افراد و گروه هاي مختلف انجام شده است. ترتيب، نظم و عدد آيات در هر سوره در زمان حيات پيامبر اكرم(ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقيفي است و بايد آن را تعبداً پذيرفت».

پس در زمان پيامبر اكرم(ص) و به دستور ايشان، قرآن كريم به دست كاتبان وحي بر روي نوشت افزارهايي جمع آوري شد و سپس حضرت علي(ع) به توصيه پيامبر اكرم(ص) مأمور سامان دهي آن گرديد؛ چنان كه امام صادق(ع) مي فرمايد پيامبر(ص) به حضرت علي(ع) فرمود: «يا علي القرآن خلف فراشي في المصحف و القراطيس، فخذوه و اجمعوا و لاتضيعوه كما ضيّعت اليهود التوراه؛ اي علي! اين قرآن در كنار بستر من، ميان صحيفه ها و حرير و كاغذها قرار دارد، قرآن را جمع كنيد و آن را آن گونه كه يهوديان، تورات خود را از بين بردند، ضايع نكنيد».

پس قرآن کریم در زمان رسول اکرم(ص) جمع آوری شده است و اختلافات موجود ارتباطی به جمع آوری و یا عدم جمع آوری قرآن کریم و بحث های درون قرآنی ندارد. اختلافات وصف افراد است. به اضافه آن که نزول قرآن کریم دو گونه بوده است: نزول دفعی و نزول تدریجی. نزول دفعی همان نزول شب قدری است و نزول تدریجی، نزول ۲۳ ساله است که در مکه و مدینه نازل شده است و رسول اکرم(ص) نیز از هر دو نزول آگاه بوده است و اختلافات در خصوص قرائات و دیگر مسائل قرآنی، همه به عوامل بیرون قرآنی برمی گردد و هیچ ارتباطی به قرآن کریم، رسول اکرم(ص)، نزول دفعی یا تدریجی و غیره ندارد. این مشکل بشریّت و اینداری ما است، نه مشکل دین و یا قرآن کریم.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ـ البيان، آيت الله خويي، ص۲۵۰.

۲ـ علوم قرآني، آيت الله معرفت، ص۱۱۹.

۳ـ تفسير نمونه، آيت الله مکارم شيرازي، ج۲۵، ص۲۹۵.