شرایط ولی فقیه

سؤال

ولی فقیه چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟

درگاه‌ها

در اسلام حکومت ایده‌آل وقتی عینیت می‌یابد که پیامبر یا امام معصوم در رأس حکومت قرار گیرد تا به لحاظ احاطه علمی به احکام و قوانین الهی و از جهت شناخت اوضاع، احوال، مصالح و مفاسد جزئی و همین‌طور از لحاظ تقوا، ورع و عدالت در عالی‌ترین حد ممکن باشد، امّا در همه زمان‌ها برای همه جوامع این کمال مطلوب ممکن و میسور نیست به همین جهت در عصر غیبت به خاطر عدم امکان دسترسی به امام معصوم، مطابق با احادیث و مستندات فقهی رهبری جامعه اسلامی بر عهده ولی فقیه است.

برای روشن شدن پاسخ سؤال در ابتدا برخی از آیات و روایاتی را که درباره ولایت فقیه و شرایط آن است را به اجمال بررسی می‌کنیم.

الف) آیات

در قرآن شریف هیچ‌کدام از آیات به‌طور خاص درباره ولایت فقیه و شرایط آن نیامده است ولی به لحاظ این که رهبری ولی فقیه در امتداد رهبری انبیاء و امامان معصوم است می‌توان شرایط لازم برای او را نیز از آیات استنباط کرد که برخی از آنها عبارتند از:

۱. ﴿یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم﴾ ای کسانی که ایمان آورده‌اید خدا را اطاعت کنید و رسول خدا و اولوالامر را اطاعت کنید، همه مفسران شیعه می‌گویند که اولی الامر امامان معصوم هستند که رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی را در تمام شئون زندگی، از طرف خداوند بر عهده دارند البته کسانی که از طرف آنان به مقامی منصوب می‌شوند و سمتی را در جامعه بر عهده می‌گیرند با شروط معینی اطاعت از آنان واجب است به خاطر اینکه نمایندگان اولوالامر هستند لذا مطابق آیه شریفه اطاعت از معصومین واجب است و وقتی آنان نایبان و نمایندگان خاص یا عامی را برای خود تعیین می‌کنند به جهت اطاعت از فرمان معصوم باید از نایبان آنان نیز اطاعت شود و از روایاتی که ذکر می‌شود شرایط و خصوصیات آنان روشن خواهد شد.}}

۲. در مورد رهبری بنی اسرائیل خداوند می‌فرماید: {{قرآن|و جعلنا منهم ائمه یهدون بامرنا لما صبروا و کانوا بایاتنا یوقنون در بین آنها امام‌هایی را قرار دادیم که به امر ما مردم را هدایت کنند چون صبر کردند و به آیات ما یقین داشتند.

بدین ترتیب از این آیه می‌توان شرایط رهبری، ایمان و یقین به آیات الهی، صبر، استقامت و شکیبایی را نام برد، زیرا مسئله رهبری همیشه با مشکلات همراه است که تنها با نیروی ایمان و استقامت و همراه با درایت قابل رفع می‌باشد.

۳. ﴿... ان الله قد بعث لکم طالوت ملکا … قال ان الله اصطفیه علیکم و زاده بسطه فی العلم و الجسم و الله یؤتی ملکه من یشاء و الله واسع علیم﴾، این آیه بر این مطلب مهم اشاره دارد که طالوت به خاطر آن که از قدرت بدنی، قوای فکری و دانش و تدبیر برخوردار بود، از طرف خداوند به زمامداری نظامی بنی اسرائیل منصوب شد که می‌توان با توجه به زمان حاضر از شرایط رهبری جامعه اسلامی از آیه شریفه صفات مدیر و مدبر بودن را استفاده کرد.

ب) روایات

روایاتی وجود دارد که از آنها می‌توان به شرایط رهبری و ولایت فقیه پی برد که برخی از آنها عبارتند از:

۱. قال رسول‌الله: اللهم ارحم خلفائی (ثلاثا) قیل یا رسول‌الله و من خلفائک؟ قال الذین یأتون من بعدی؛ یروون حدیثی و سنتی؛ خدایا به جانشینان من ترحم کن (و سه مرتبه این کلام را تکرار کردند) پرسیده شد جانشینان شما کیانند ای رسول خدا؟ فرمود کسانیکه بعد از من می‌آیند و گفتار و روش مرا نقل می‌کنند. شکی نیست که در این حدیث پیامبر راویان سنت نبوی را جانشین خود معرفی فرموده‌اند و همانطوریکه پیامبر(ص) بر مردم ولایت داشت و بر آنها حکومت می‌نمود و اطاعتش بر مردم واجب بود اطاعت از جانشینان وی نیز بر مردم واجب می‌باشد البته مراد پیامبر(ص) در این گفتار ائمه معصومین نیست زیرا به ائمه اطلاق راویان حدیث و سنت نمی‌شود و آنان خود مستقیماً معدن علم و متصل به چشمه فیاض الهی بوده‌اند.

۲. قال حسین بن علی(ع): أن مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء بالله الامناء علی حلاله و حرامه؛ مسئولیت اجرای سیاسات و احکام الهی بر عهده علمای الهی که امین خداوند بر حلال و حرام هستند می‌باشد. مطابق با این روایت تدبیر و سیاست و اجرای احکام باید در دست علما باشد زیرا حکومتی که می‌خواهد مجری اوامر الهی باشد باید کسانی مجری باشند که حلال و حرام خداوند را می‌شناسند و دیگران حق چنین کاری را ندارند.

۳. توقیع شریف از امام زمان: اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا فأنهم حجتی علیکم و أنا حجه الله؛ اما در حوادث اتفاقیه به راویان احادیث ما مراجعه کن زیرا آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا هستم. منظور از روات حدیث فقها هستند زیرا ناقل حدیث اصولاً نمی‌تواند موضوع را با حکمی تطبیق دهد و حکم هر حادثه ای را استنباط کند یعنی یکی از شرایط رهبری امت اسلامی اجتهاد است در خصوص این شرط روایات متعدد از جمله مقبوله عمر بن حنظله و مشهوره ابی خدیجه می‌باشد.

۴. قال امام باقر(ع): قال رسول‌الله لا تصلح الامامه الا لرجل فیه ثلاث خصال ورع … یحجزه عن معاصی الله و حلم یملک به غضبه و حسن الولایه علی من یلی حتی یکون لهم کالوالد الرحیم؛ رهبری جز با مردیکه در او این سه صفت باشد اصلاح نمی‌گردد: تقوایی که او را از عصیان در مقابل پروردگارش حفظ نماید، بردباری که او را صاحب غضبش نماید و مدیریت بر مردمش که مانند پدری مهربان بر آنان باشد.

۵. قال امام رضا(ع): للامام علامات: یکون اعلم الناس و احکم الناس و اتقی الناس و احلم الناس و اشجع الناس و اسخی الناس و اعبد الناس؛ رهبر چند علامت دارد دانشمندترین و حکیم‌ترین، متقی‌ترین، بردبارترین، شجاع‌ترین، سخی‌ترین و عابدترین مردم است.

بنابراین از مجموع روایات چنین بدست می‌آید که رهبر باید فردی باشد که در این صفات سرآمد مردم و در صفات نیک از همگان ممتاز و برتر باشد پس در زمانیکه امامت به فقها انتقال پیدا کرد برای رهبری باید فقیهی که دارای برتری علمی و تقوایی لازم و تفوق سیاسی و اداری و شجاع و … می‌باشد از بین فقها شناسایی و برای رهبری انتخاب گردد.

شرایط ولایت فقیه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

بر اساس ولایت امر و امامت مستمر، قانون اساسی زمینه تحقق رهبری فقیه جامع‌الشرایطی را که از طرف مردم به عنوان رهبر شناخته می‌شود (مجاری الامور بیدالعلما بالله الامناء علی حلاله و حرامه) آماده می‌کند تا ضامن عدم انحراف سازمان‌های مختلف از وظایف اصیل اسلامی خود باشند. و مطابق اصل پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در زمان غیبت ولی عصر(عج) در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت امت بر عهده فقیه عادل و باتقوی، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است که طبق اصل یکصد و هفتم قانون اساسی عهده‌دار آن می‌گردد.

مطابق شرع و قانون اساسی شرایط و خصوصیات ولی فقیه یا رهبری عبارت است از

== ۱. فقاهت ==صلاحیت لازم برای فتوا دادن در ابواب مختلف فقه یعنی مسلط بر فقه شیعه باشد تا بتواند بر اساس شرع اسلام اعمال رهبری نماید.

== ۲. عدالت و تقوا ==عدالت لازم جهت رهبری را داشته باشد یعنی از انجام گناهان دوری نماید و تعلق و دلبستگی به دنیا هم نداشته باشد و عدالت در معنای فقهی حالت نفسانی است که صاحبش را وامی‌دارد به اینکه ملازم تقوا باشد و از ارتکاب گناهان کبیره و صغیره اجتناب کند.

== ۳. شجاعت ==یعنی کسی قابلیت و توان رهبری را دارد که از تهدیدات و مخاطرات در هنگام انجام وظیفه هراسی نداشته باشد.

== ۴. مدیر و مدبر بودن ==واجد توان مدیریتی در عرصه‌های گوناگون مورد نیاز برای رهبری جامعه اسلامی باشد؛ فقیه جامع‌الشرایط باید علاوه بر اجتهاد و عدالت مطلق اولاً بینش درست و صحیحی نسبت به امور سیاسی و اجتماعی داخل و خارج کشور داشته باشد و ترفندهای دشمنان خارج را خوب بشناسد و ثانیاً از هنر مدیریت و لوازم آن برخوردار باشد، زیرا مدیریت گذشته از تئوری نیازمند ذوق اداره و هنر تدبیر است و غیر از دانش و بینش سیاسی است بلکه باید دارای استعداد و توانایی لازم برای اداره امت اسلامی باشد.

== ۵. عالم به زمان بودن ==درک وضعیت و موقعیت موجود و آگاهی از توطئه دشمنان و راه مقابله با آن.

بنابراین به علت این که شناسایی خصوصیات لازم برای ولایت و رهبری امت اسلامی در میان فقها نیاز به تخصص و خبرگی خاص دارد مطابق اصل یکصد و هفتم، خبرگان رهبری هرگاه یکی از فقهای واجد شرایط مذکور در اصل پنجم و یکصد و نهم قانون اساسی را اعلم به احکام و موضوعات فقهی یا مسائل سیاسی و اجتماعی یا دارای مقبولیت عامه یا واجد برجستگی خاص در یکی از صفات مذکور در اصل یکصد و نهم تشخیص دهد به رهبری انتخاب می‌کند.