مجازات نفس

سؤال

اگر گناهی از انسان سر بزند، چگونه خود را تنبیه و مجازات کند؟

خود تربیتی

خود تربیتی یکی از روش‌های تربیت اخلاقی در اسلام است، که به آن «خود کنترلی» یا «نظارت بر خود» نیز گفته می‌شود. مراد از این روش، این است که فرد با هوشیاری و مراقبت نسبت به ارزش‌های اخلاقی تلاش کند مرتکب رفتارهای غیر اخلاقی از او سر نزده و باعث از میان رفتن ویژگی‌های خوب اخلاقی او نشود.

مراحل

برای خود کنترلی، سه مرحله گفته شده است:

مشاهده خود: فرد در این مرحله، به ثبت و ضبط رفتارهای خود به صورت جزئی می‌پردازد.

خودسنجی: در مرحله خودسنجی، رفتارهای فرد با الگوهای ایده‌آل مقایسه و ارزیابی می‌شود.

خود تقویتی: در این مرحله، به رفتارهایی که هدف را نزدیک‌تر می‌کند پاداش داده می‌شود؛ و رفتارهای بد، با تنبیه کنترل می‌شوند. بدین ترتیب، با استفاده از پیامدهای رفتاری (پاداش و تنبیه) یک نظارت و مراقبت دائمی بر خود، به عمل می‌آوریم. شیوه دیگری که برای کنترل خویش و ضبط نفس در همین زمینه ارائه می‌شود عبارتنداز: تضییق و تسهیل شرایط و وسایل (مثلاً فرد ولخرج، پول کمتری در جیبش بگذارد)، محرومیت، تسلط بر شرایط عاطفی، استفاده از محرک رنج آور (مثل ساعت زنگ دار و…) و پرداختن به کار دیگر.

تعریف مجازات خود

مجازات یا تنبیه خود، نوعی روش کنترل خود است، که در آن فرد می‌کوشد رفتارهای بد خود را از طریق پیامدهای آزارنده‌ای کاهش دهد. تمامی انواعِ «تنبیه از سوی دیگری» را می‌توان در چارچوبِ «تنبیه در مورد خود» اجرا کرد. به این شیوه، «جریمه رفتاری» نیز گفته شده است.

نمونه‌هایی از روش «جریمه رفتاری» چنین است:

• اعمال جریمه مالی در مورد خود؛ مانند صدقه و انفاق
• محروم ساختن خود از امتیاز؛ مانند محروم کردن خود از تماشای تلویزیون و لباس نو
• استفاده از محرک‌های آزارنده، به صورت افکار و تصورات انتقاد آمیز از خود؛ مانند تصور بوی بد دهان هنگام دروغ گفتن.

شرایط

تنبیه خود، حتماً باید در برنامه سه مرحله ای خود تربیتی یاد شده انجام شود و در کنار آن حتماً از شیوه‌های تشویق و تقویت خود کمک بگیریم. (تقویت و تشویق مقدم است).

1. تنبیه و جریمه باید متناسب باشد، خارج از توان نباشد و آن قدر هم سبک نباشد که جنبه تنبیهی نداشته باشد؛ و متناسب با نوع کار بد و ارزش آن باشد. مثل تنبیهی که در دین است: کفاره، قضا، دیه، قصاص.
2. جریمه و تنبیه خیلی با اصل کار فاصله زمانی نداشته باشد. چون احتمال این که تنبیه‌ها و جریمه‌ها انباشته شود و فرد نسبت به حجم زیاد آن بی‌انگیزه شود، زیاد است.

۴. ضامن اجرایی داشته باشد؛ گاهی قسم و عهد ضامن اجرایی بر جریمه و تنبیه و انجام کار است. گاهی اعلام کردن آن به گروه (دوستان، اقوام و…) ضامن است. مثلاً می‌گوییم من برنامه دارم که اگر فلان کار را کردم فلان جریمه را نسبت به خود اعمال کنم. گاهی هم فرد این ضمانت را با قرارداد بستن با مشاور اخلاقی، استاد، و فرد محترم و مورد اعتماد می‌تواند ایجاد نماید.

جستارهای وابسته

• برنامه عملی محاسبه نفس

مطالعه بیشتر

۱ـ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، نشر معارف.

۲ـ حسینی، داود، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.