سجده خلفای سه‌گانه بر زمین و خاک

سؤال

آیا ابوبکر، عمر و عثمان بر زمین و خاک و... سجده می‌کردند با دلیل و سند بیان فرمایید؟

«سجده» یکی از نشانه‌های خشوع و خضوع در برابر ذات الهی می‌باشد. در روایات زیادی آمده است که در هیچ حالت مانند حالت سجده انسان به خداوند متعال نزدیک نیست.

اما در رابطه با نحوه سجده خلفا به نظر می‌رسد آنها و سایر مسلمانان بر خاک یا سنگ و یا حصیر بافته شده از نخل سجده می‌کردند نه بر فرش. در ادوار بعدی بوده است که سجده بر فرش در میان اهل سنت رواج یافته است.

در این رابطه عطائی اصفهانی می‌نویسد: «با توجه به متون روایی، فتوایی و تاریخی خلفا بر غیر زمین سجده نمی‌کردند و مسلمانان تا یک قرن همچنان بر زمین، خاک، سنگ، خشت، سجده می‌کردند... چنانچه ابوبکر و عمر و عثمان بر فرش، پارچه و... سجده کرده بودند یقیناً عمل آنان مورد استدلال فقهای اهل سنت قرار می‌گرفت و کم و کیف آن را مفصل بیان می‌کردند و حال این‌که پس از تحقیق و تفحص در کتب مربوطه کمترین اثری در این باره نیافتیم بلکه با بررسی کتابهای معتبر اهل سنت به ادله‌ای رسیدیم که عکس آن را ثابت می‌کند.»

آیت الله سبحانی نیز می‌نویسد: «التزام به سجود بر زمین یا آنچه از زمین می‌روید بین صحابه سنت بوده است و عدول از این امر در زمانهای بعد رخ داده است.» «مؤلف کتاب المصنف» حدیثی را از ابی امیه نقل می‌کند که «ابوبکر صدیق بر زمین سجده می‌کرد یا روی زمین نماز می‌خواند به طوری که پیشانی‌اش به زمین می‌چسبید.» «عبدالرزاق در روایت دیگری از عزه نقل کرده که «ابوبکر در خطابه‌ای ما را از نماز خواندن روی برادع (پلاسی که روی زین اسب می‌اندازند) نهی نمود». «در خصوص این روایت ممکن است گفته شود منظور ابوبکر، نهی از ایستادن روی پلاس بوده نه سجده. لیکن این نظر اشتباه است. زیرا ادله گذشته و آینده این حقیقت را ثابت می‌کند که منظور ابوبکر نهی از سجده بر پلاس بوده نه نهی از ایستادن روی آن چرا که هیچ دلیل معتبری بر عدم جواز ایستادن روی پلاس (نوعی فرش) نداشته و نداریم. بنابراین ابوبکر در مقام عمل بر زمین سجده می‌کرد و هم در گفتارش از سجده بر فرش و لباس و... نهی می‌نمود.»

«اما بهترین دلیل بر این‌که عمر بر زمین سجده می‌کرد و سجده بر فرش و... را جایز نمی‌دانست این است که خودش دستور داد کف مسجد النبی را با ریگها فرش نمودند که نمازگزاران بتوانند بر آنها سجده کنند. «ابن سعد از عبدالله بن ابراهیم نقل کرده: اول کسی که ریگها را در مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله افکند عمر بن خطاب بود اما چون مردم وقتی سر خویش را از سجده برمی‌داشتند، دستهایشان را که غبار آلود شده بود، به هم می‌زدند یا تکان می‌دادند تا گرد و خاک بریزد، عمر دستور داد سنگهایی را از وادی عتیق آوردند و کف مسجد گستردند». در روایت دیگری عبدالحی کتانی نقل کرده که «عمر سجده را به گذاشتن صورت بر زمین تعبیر می‌نمود.» «اما در مورد سجده عثمان نیز عبدالرزاق حدیثی نقل کرده از ابو سهیل و او از پدرش که: «من با عثمان بودم که وقت اقامه نماز شد... پس هنگامی که من با او صحبت می‌کردم او با دستش سنگ ریزه‌ها (حصی) را مساوی می‌کرد...» آیت الله سبحانی می‌نویسد: «از بسیاری از روایات آشکار است که سیره صحابه این بوده است که بر زمین سجده می‌کرده‌اند». سپس ایشان به برخی از این روایات اشاره کرده است. آقای احمدی نیز در کتاب «السجود علی الارض» ادله و روایات فراوانی ذکر می‌کند که صحابه بر زمین سجده می‌کردند. سپس ایشان می‌نویسد: «از جمیع آنچه گذشت از ادله قطعیه از اقوال پیامبر و... و عمل صحابه و فتاوای ایشان و فتاوای فقها این‌که سجده در ابتدا تشریعش بر زمین بوده مگر هنگام ضرورت». سپس ایشان می‌نویسد: «در مراحل بعدی به مسلمانان اجازه داده شد تا بر چیزهایی که از زمین می‌روید و خوردنی و پوشیدنی نیست نیز می‌توانند سجده کنند. بنابراین امر سجده بر آنها آسان شد پیامبر به مسلمانان اجازه داد که بر «خمره» سجده کنند و خمره حصیری بود که از درخت خرما بافته می‌شد و به‌اندازه صورت بود در مساجد و خانه‌ها قرار می‌دادند و در نمازها بر آن سجده می‌کردند. پس خمره شایع و استفاده از آن زیاد گشت».

اما خاک بهترین و برترین چیزی بود که پیامبر بر آن سجده می‌فرمود. موارد دیگر پس از خاک هستند. نتیجه‌گیری: با توجه به روایات و ادله فراوان می‌توان به این نتیجه رسید که تمامی صحابه و خلفا بر زمین سجده می‌کردند. و چون سجده بر زمین داغ بر مسلمانان سخت بود، پیامبر صلّی الله علیه و آله در مرحله بعد به مسلمانان اجازه داد که بر چیزهایی که از زمین می‌روید غیر از چیزهای خوردنی و پوشیدنی سجده کنند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

مهر نماز اختراع شیعه یا انکار اهل سنت، عطائی اصفهانی.