حاملان عرش خداوند

سؤال

خداوند متعال در سوره مبارکه غافر، آیه ۷، می‌فرماید: «کسانی که عرش با عظمت الهی را بر دوش گرفته و آنان که پیروان عرشند و به تسبیح و ستایش حق مشغولند و…» سؤال این است که عرش با عظمت الهی، چگونه است که به واسطه افراد حمل می‌گردد؟! و منظور از «الذین» در ابتدای آیه چه کسانی هستند؟

متن آیه

﴿ الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ

كسانى كه عرش [خدا] را حمل مى‌كنند، و آنها كه پيرامون آنند، به سپاس پروردگارشان تسبيح مى‌گويند و به او ايمان دارند و براى كسانى كه گرويده‌اند طلب آمرزش مى‌كنند: «پروردگارا، رحمت و دانش [تو بر] هر چيز احاطه دارد؛ كسانى را كه توبه كرده و راه تو را دنبال كرده‌اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار.»

غافر:۷

﴾

معنای عرش

از جمله الفاظی که مورد بحث قرار گرفته، کلمه عرش است که در لغت به چیزی که سر آن پوشیده است یا «تخت پایه بلند» اطلاق می‌شود در مقابل کرسی که به معنای تخت پایه کوتاه است، سپس این کلمه در مورد قدرت خداوند به کار رفته است.

مفسران و محدثان درباره این که منظور از عرش خدا چیست و این کلمه کنایه از چه معنایی می‌باشد؟ سخن بسیار گفته‌اند. از جمله:

گاهی «عرش» به معنای، علم بی‌پایان پروردگار، «مالکیت و حاکمیت خدا هر یک از صفات کمالیه و جلالیه او تفسیر شده است چون هر یک از این اوصاف بیانگر عظمت مقام او می‌باشد، همان گونه که تخت سلاطین نشانه عظمت آنها است. پس خداوند دارای عرش علم و قدرت و رحمانیت و رحیمیّت است. طبق این تفسیر سه‌گانه، مفهوم «عرش» بازگشت به صفات ذات پاک پروردگار می‌کند، نه یک وجود خارجی دیگر.

برخی روایات اسلامی از اهل بیت(ع) نیز همین معنا را تأیید می‌کند. از جمله از امام صادق- علیه السلام- درباره تفسیر ﴿وسع کرسیه السموات و الارض﴾ سؤال کردند فرمود: «منظور علم او است» در حدیثی دیگر از همان امام-علیه السلام- نقل شده که «عرش» را به معنای علمی که انبیا را بر آن آگاه کرده و «کرسی» را به معنای علمی که هیچ‌کس را از آن آگاه نکرده است، تفسیر فرموده است.

برخی دیگر، «عرش» را به «مجموعه عالم هستی» تفسیر کرده‌اند. و از معانی دیگر عرش «عالم ماوراء طبیعت» است و «کرسی» به معنای مجموع عالم مادّه ـ اعم از زمین و آسمان ـ استعمال شده است و از آن جا که مخلوقات و معلومات خداوند از ذات پاک او جدا نیستند، گاهی «عرش» بر «علم خدا» اطلاق می‌شود. و اگر به قلب پاک بندگان با ایمان «عرش الرحمان» گفته شده به خاطر این است که جایگاه معرفت ذات پاک او و نشانه‌ای از نشانه‌های عظمت و قدرت اوست.

در هر مورد باید از قراین فهمید که منظور از «عرش» کدام یک از معانی آن است، ولی در عین حال، همگی در این امر مشترکند که عرش بیانگر بزرگی و عظمت خداوند متعال است. در آیه مذکور (سوره مؤمن، آیه ۷) که از حاملان عرش الهی سخن می‌گوید، ممکن است منظور از عرش، همان حکومت خداوند و تدبیر او در عالم هستی باشد و حاملان عرش، اجراکنندگان حاکمیت و تدبیر او هستند. و نیز ممکن است به معنای مجموعه عالم هستی یا عالم ماوراء طبیعت باشد و حاملان آن فرشتگانی هستند که پایه‌های تدبیر این جهان به فرمان خدا بر دوش آن‌ها است. پس منظور از «الذین» فرشتگانی هستند که حاملان عرش الهی هستند.

در برخی روایات اسلامی از جمله روایتی از امام باقر(ع) آمده که حاملان عرش الهی، (و کسانی که پایه عرش الهی به خاطر آنان پایدار است) حضرت محمد(ص) علی، حسن، حسین(ع) نوح، ابراهیم، موسی، و عیسی(ع) هستند.

مطالعه بیشتر

۱. علامه سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، (بیروت، مؤسسه اعلمی)، ج۲، ص۳۳۶–۳۴۰، ج۸، ص۱۴۸–۱۷۱.

۲. علامه سید محمد حسین طباطبایی، رسائل توحیدی، (تهران، انتشارات الزهرا)، ص۱۰۶–۱۷۴.

۳. سید محمد حسینی بهشتی، خدا از دیدگاه قرآن (تهران، انتشارات بعثت)، ص۲۱۵–۲۱۶.

۴. ناصرمکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ج۲، ص۲۰۰–۲۰۲، ج۶، ص۲۰۴، ج۲۰، ص۳۵.