آیه «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی»

سؤال

خداوند در آیه ۵۶ سوره مانده می‌فرماید: خداوند بر پیامبر درود می‌فرستد و از مؤمنان نیز می‌خواهد با گفتن «الهم صلی علی محمد و…» از خدا بخواهند که بر پیامبر درود فرستد آیا این دور نیست؟

مقدمه

یکی از عبادت‌های مهم در اسلام که فواید زیادی را دربردارد و بشر به وسیله آن به مقاصد خود می‌رسد و وظیفه هر فرد مسلمان در شبانه روز است؛ موضوع صلوات بر پیامبر و آل او(ع) است، که نوعی ارتباط میان انسان و آفریدگار جهان است؛ لذا فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا﴾ خداوند وفرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای کسانی که ایمان آورده‌اید بر او درود فرستید و سلام گوئید.

لفظ «صلاه» که در آیه استعمال شده، در لغت و استعمال شرعی معانی متعدد دارد، در لغت به معنای دعا، تبریک و تمجید است، و بعضی گفته‌اند: صلاه در لغت به معنای تعظیم است، لذا نماز را این خاطر صلاه می‌گویند که مشتمل بر تعظیم پروردگار است، اما در عرف شرعی اگر به خدا نسبت داده شود، معنای رحمت، تزکیه و ثنا مراد است و اگر به غیر خدا نسبت داده شود، به معنای دعا و تصدیق و اقرار به فضیلت کسی است که به او صلوات فرستاده می‌شود، در این موضوع روایتی درکتاب «ثواب الاعمال» شیخ صدوق نقل شده و در کتاب «حاشیه» ملا عبدالله گفته: «الصلاه هی بمعنی الدعاء أی طلب الرحمه، و إذا اسند إلی الله تجرد عن معنی الطلب و یراد به الرحمه»، یعنی صلاه (در اصل) به معنای دعا، یعنی طلب رحمت است، هنگامی که به خدا نسبت داده شود از معنای طلب، برهنه می‌شود و فقط رحمت مراد است.

بعد از روشن شدن معنای صلاه، می‌پردازیم به توضیح آیه، خداوند در این آیه می‌فرماید: «به راستی که خدا رحمت می‌فرستد و فرستگان او طلب رحمت می‌کنند، برای پیغمبر(ص) ای گروه مؤمنین شما طلب رحمت کنید و درود فرستید بر پیامبر».

مقام پیامبر اسلام(ص) آن قدر والا است که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگان که تدبیر این جهان به فرمان حق بر عهدهٔ آنها است، بر او درود می‌فرستند؛ اکنون که چنین است شما نیز با این پیام جهان هستی هم آهنگ شوید و بر او درود بفرستید و سلام گویید، و در برابر فرمان او تسلیم شوید. او گوهر گران‌قدر عالم آفرینش است و اگر به لطف الهی در دسترس شما قرار گرفته، مبادا ارج و مقام او را در پیش گاه پروردگار و نزد فرشتگان همه آسمان‌ها فراموش کنید، او یک انسان است و از میان شما برخواسته ولی نه یک انسان عادی، کسی است که یک جهان در وجود او خلاصه شده است.

نکته قابل ذکر این است که تعبیر به «یصلّون» به صورت فعل مضارع دلیل بر استمرار است، یعنی پیوسته خداوند و فرشته‌گان رحمت و درود بر او می‌فرستند، رحمت و درودی پیوسته و جاودانی، اما درباره کیفیت صلوات بر پیامبر(ص) در روایات بی‌شماری که از طریق شیعه و سنی رسیده صریحاً آمده است که آل محمد(ص) را هنگام صلوات بر محمد(ص) اضافه کنید، از باب نمونه فقط به یک مورد اشاره می‌شود، در تفسیر «الدر المنثور» از کتاب‌های معتبر اهل سنت مثل صحیح مسلم، صحیح بخاری، سنن ابی داود، سنن ترمذی، سنن نسائی، سنن ابن ماجه و سنن ابن مردویه، از شخصی به نام کعب بن عجره نقل می‌کند که وقتی این آیه نازل شد گفتیم: ای رسول خدا! سلام بر شما را شناختیم، پس صلوات بر شما چگونه است؟ آن حضرت فرمودند: «بگویید: اللهم صلّ علی محمد و آل محمد. علاوه بر این روایت، روایات دیگری نیز نقل کرده‌اند.

علامه طباطبایی در این باره می‌گوید: صلوات خدا بر پیغمبر به معنای انعطاف او به وی است به وسیله رحمتش، البته انعطافی مطلق، چون در آیه شریفه صلوات را مقید به قیدی نکرده، همچنین صلوات ملائکه او بر آن جناب، انعطاف ایشان است بر وی، به این که او را تزکیه نموده، برایش استغفار کنند، و صلوات مؤمنین بر او انعطاف ایشان است، به وسیله درخواست رحمت برای او.

و در این که قبل از امر به مؤمنین که بر او صلوات بفرستید، نخست صلوات خود و ملائکه خود را ذکر کرد، دلالتی هست بر این که صلوات مؤمنین بر آن جناب، پیروی خدای سبحان و متابعت ملائکه اوست، و از طریق شیعه و سنی روایت بسیار زیاد رسیده است در این که طریق صلوات فرستادن بر آن جناب، این است که از خدا بخواهند بر او و آل او صلوات بفرستد.

اما در رابطه با دور باید گفت: در تعریف دور دو تعبیر به کار برده شده است: یکی این که «توقف الشییء علی نفسه»، یعنی چیزی وابسته به خودش باشد. تعبیر دیگر این که «توقّف الشییء علی ما یتوقّف علیه» یعنی چیزی وابسته باشد بر چیز دیگر که آن چیز دیگر وابسته به آن اولی باشد. به عنوان مثال می‌گوییم: الف وابسته به باء هست، و باء وابسته به الف است، نتیجهٔ این کلام این می‌شود که الف وابسته به الف است، بطلان دور مثل بطلان اجتماع نقیضین و اجتماع ضدین، بدیهی و آشکار است، و عقل مستقلاً حاکم بر این بطلان است.

با توجه به مطالبی که بیان شد، جواب سؤال، روشن می‌شود، یعنی اولاً: صلوات خدا یک معنایی دارد و صلوات مؤمنین معانی دیگر، ثانیاً: نه صلوات خدا وابسته به صلوات مؤمنین است و نه صلوات مؤمنین وابسته به صلاه خدا است، تا دور پیش بیاید.

بنابراین اینکه وقتی می‌گوییم خداوند صلوات می‌فرستد، یعنی رحمت می‌فرستد، و هنگامی که می‌گوییم فرشته‌ها یا مردم صلوات می‌فرستند، یعنی از خدا طلب رحمت می‌کنند، در جای که معنای دور مرتبط بودن و وابسته بودن چیزی بر خودش است، و در این آیه هیچ‌کدام از صلوات خدا و مؤمنین با هم مرتبط و وابسته نیستند.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر نمونه؛ ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۱۷، ص۴۱۶.

۲. اثنی عشری؛ حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران، میقات، اول، ۱۳۶۳ه‍. ش، ج۱۰، ص۴۸۳.