احکام ارث در آیات ۱۱ و ۱۲ سوره نساء

سؤال

احکام ارث در آیه ۱۲–۱۱ سوره نسا را با توضیحات کامل‌تری توضیح دهید؟

وارثان میت یا نَسَبی هستند یا سببی و وارثان نسبی میّت سه طبقه هستند:

• طبقه اول: پدر، مادر، فرزند.
• طبقه دوم: پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری و مادری و هرچه بالا روند؛ برادر و خواهر پدری یا مادری یا پدری و مادری و فرزندان آنان.
• طبقه سوم: عمو، عمّه، دایی و خاله و فرزندان آنان در صورت نبودن ایشان.

همسران دائم جزء وارثان سببی به شمار می‌آیند و سهم الارث آنان در قرآن مشخص شده است.

آیات و ترجمه

﴿ يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا

خدا شما را درباره [ارث] فرزندانتان سفارش می‌کند که سهم پسر مانند سهم دو دختر است. و اگر [میراث‌برانِ میّت] دخترند و بیش از دو دختر باشند، سهم آنان دو سوم میراث است؛ و اگر یک دختر باشد، نصف میراث سهم او است. و برای هر یک از پدر و مادر میّت چنانچه میّت فرزندی داشته باشد، یک ششم میراث است؛ و اگر فرزندی نداشته باشد، و [تنها] پدر و مادرش ارث می‌برند، برای مادرش یک سوم است [و باقی مانده میراثْ سهم پدر او است] و اگر میّت برادرانی داشته باشد، سهم مادرش یک ششم است. [همه این سهام] پس از وصیتی است که [نسبت به مال خود] می کند، یا [پس از] دَیْنی است [که باید از اصل مال پرداخت شود.] شما نمی دانید پدران و فرزندانتان کدام یک برای شما سودمندترند [بنابراین اختلاف سهم ها، شما را نگران نکند و موجب اعتراض نشود]. [این تقسیم بندی] فریضه‌ای از سوی خدا است؛ زیرا خدا همواره دانا و حکیم است.

نساء:۱۱

﴾

﴿ وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَىٰ بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ‌ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ

نصف میراثی که همسرانتان به جای می گذارند، اگر فرزندی نداشته باشند برای شما است، و اگر فرزندی داشته باشند یک چهارم میراث حقّ شما است، پس از وصیتی که نسبت به مال خود می کنند یا [پس از] دَیْنی [که باید از اصل مال پرداخت شود]. و برای زنانتان چنانچه فرزندی نداشته باشید یک چهارم میراثی است که از شما به جای می‌ماند، و اگر فرزندی داشته باشید یک هشتم میراث حقّ آنان است، پس از وصیتی که کرده اید یا [پس از] دینی [که باید از اصل مال پرداخت شود]. و اگر مرد یا زنی که از او ارث می برند، کلاله [یعنی بی اولاد و بدون پدر و مادر] باشد و دارای برادر و خواهری است، پس برای هر یک از آن دو نفر یک ششم میراث است؛ و اگر بیش از این باشند در یک سوم میراث شریک اند، پس از وصیتی که [نسبت به مال] شده یا پس از دینی [که باید از اصل مال پرداخت شود]. [همه اینها در صورتی است که با وصیت و اقرار به دین] در وصیتش به وارثان زیان نزند. این سفارشی است از سوی خدا، و خدا دانا و بردبار است.

نساء:۱۲

﴾

سهم ارث طبقه اول

در آیه ۱۱ سوره نساء، سهم ارث طبقه اول از وارثان (فرزندان، پدران و مادران) بیان شده است:

• ارث دختر و پسر: اگر کسی از دنیا برود و بیش از یک فرزند داشته باشد و آن فرزندان شامل دختر و پسر باشند، میزان ارث فرزندانِ پسر، دو برابر سهم دختران است.

• ارث سه دختر یا بیشتر: اگر فرزندان فردی که درگذشته بیش از دو دختر باشد و پسری نداشته باشد، بر اساس آیه ۱۱ سوره نساء دو سوم میراث به آنها می‌رسد. بقیه میراث نیز با استناد به روایتی از پیامبر(ص) به آنها تعلق می‌گیرد. بنابراین در این مورد، نصف میراث بر اساس فرض (آنچه در متن قرآن آمده) و نصف دیگر به عنوان ردّ (آنچه توسط پیامبر(ص)‌ ذکر شده) به دختران می‌رسد. نصفی که بر اساس روایت به او می‌رسد به این دلیل است که وارث هم طبقه او وجود ندارد.

• ارث یک دختر: اگر میت فقط یک فرزند دختر داشته باشد، نصف ارث، طبق قرآن به او می‌رسد. بقیه میراث نیز،‌ با استناد به روایتی از پیامبر(ص) به او می‌رسد.بنابراین در این مورد، نصف میراث بر اساس فرض (آنچه در متن قرآن آمده) و نصف دیگر به عنوان ردّ (آنچه توسط پیامبر(ص)‌ ذکر شده) به دختر می‌رسد. نصفی که بر اساس روایت به او می‌رسد به این دلیل است که وارث هم طبقه او وجود ندارد.

• ارث پدر و مادر: سهم ارث هر یک از پدر و مادر میت یک ششم میراث است؛ البته این در صورتی است که میت فرزند داشته باشد، ولی اگر فرزندی نداشته باشد، یک سوم ارث از آن مادر و دو سوم باقی‌مانده از آن پدر است. حکم این بخش در صورتی است که میت برادر نداشته باشد.

• ارث پدر و مادر با برادر داشتنِ میت: اگر میت برادرانی از جانب پدر و مادر یا از جانب پدر داشت، با وجود آنکه خود آن برادران ارثی نمی‌برند، اما سبب می‌شوند که سهم مادر به یک ششم کاهش پیدا کرده و پدر پنج ششم را ارث خواهد برد.

سهم ارث دیگر طبقات

در آیه ۱۲ سوره نساء، سهم ارث برخی افراد از دیگر طبقات (غیر از طبقه اول) بیان شده است:

• ارث شوهر از زن: در صورتی که زنی از دنیا برود و فرزندی نداشته باشد (چه از این شوهر و چه از شوهر قبلی)، نصف اموال او از آن شوهر خواهد بود؛ ولی در صورتی که زن فرزند داشته باشد، یک چهارم میراث از آن شوهر او است و بقیه به فرزند می‌رسد.

• ارث زن از شوهر: سهم زنان از ارث شوهر متوفای خود، در صورتی که آن شوهر فرزندی نداشته باشند (چه از این زن و چه از زن دیگر)، یک چهارم میراث است؛‌ ولی اگر شوهر فرزندی داشته باشد، یک‌هشتم از آنِ همسرش خواهد بود.

نکته: بر اساس قاعده تا وقتی یک نفر از طبقه اول وجود دارد، به افراد طبقه بعد از او ارث نمی‌رسد. زن و شوهر از این قاعده استثنا شده و با همه طبقات همراه هستند؛ بنابراین با وجود فرزند زن و شوهر نیز ارث برده و آنها مانع ارث بردن طبقات بعد از خود نیز نیستند. اگر میت وارثی جز همسر نداشته باشد، سهم خود را بر اساس «فرض» و بقیه مال را بر اساس «ردّ» مالک خواهد شد.

• ارث کلاله: کلاله فردی است که فرزند یا پدر و مادر نداشته و برادر یا خواهری داشته باشد. بر اساس آیه ۱۲ سوره نساء، اگر کلاله یک یا دو خواهر و برادر مادری داشته باشد، هر یک از آن دو یک ششم ارث می‌برند. اگر سه یا بیشتر برادر و خواهر مادری داشته باشد، مجموعا یک سوم ارث می‌برند.

تقسیم ارث بعد از وصیت و پرداخت قرض

احکام ارث که در آیات ۱۱ و ۱۲ سوره نساء ذکر شده، در صورتی است که میت وصیتی نکرده باشد یا بدهی بر عهده او نباشد؛ بنابراین اگر وصیتی کرده یا بدهی دارد، باید نخست به آنها عمل کرد؛ البته انسان فقط می‌تواند نسبت به یک سوم از مال خود وصیت کند و اگر بیش از آن وصیت کند، صحیح نیست، مگر اینکه وارثان اجازه دهند.

قانون ارث بر اساس مصالح

بر اساس آیات ۱۱ و ۱۲ سوره نساء، قانون ارث بر اساس مصالح واقعی بشر تنظیم شده و تشخیص این مصالح به دست خدا است؛ زیرا انسان آنچه را مربوط به خیر و صلاح او است، در همه جا نمی‌تواند تشخیص دهد.