تعریف دین‌دار

سؤال

دیندار کیست؟ و آیا این سخن صحیح است که «دیندار کسی است که خود را در برابر هیچ‌کس و هیچ سختی و هیچ عقیده‌ای قربانی نمی‌کند»؟

«... دیندار یعنی جستجوگر؛ کسی که خود را به پای هیچ‌کس و هیچ سختی و عقیده ای قربانی نمی‌کند؛..»}}

{{قرآن|إنَّ الدِّینَ عِندَاللّهِ الاِسْلامُ همانا دین نزد خداوند اسلام است.

این آیه صریحاً دین الهی و مورد نظر خداوند را «اسلام» معرفی می‌کند؛ یعنی حقیقت دینِ مورد نظر خداوند، همان چیزی است که از آن در این آیه و برخی آیات دیگر، به «اسلام» تعبیر شده‌است. به‌طور طبیعی اولین سؤالی که پیش می‌آید این است که معنای «اسلام» در این آیه چیست؟

به دلالت روایات فراوان و به شهادت مفسرین قرآن، منظور از «اسلام» در این آیه «تسلیم» است؛ یعنی حقیقت دین الهی تسلیم در برابر خدا است، یعنی سپردن اختیار خود به خدا! جهت دهی به امیال و خواسته‌های خود در راستای اراده و خواست خدا! قربانی کردن همه هستی خود در برابر خدا!

همچنین با استفاده از این تفسیر برای آیه، می‌توان معنا و ویژگی «دیندار» را چنین بیان کرد: دیندار کسی است که دارای خصوصیت «تسلیم» و بندگی است. به عبارت دیگر دیندار کسی است که تسلیم محض و عبد کس دیگری (خدا) است!

از بدیهی‌ترین بدیهیات و قطعی‌ترین قطعیات قرآن کریم و سنت معصومین (ع) این است که همه انسانها در درجه اول باید در برابر حق مطلق، خالق و رَبّ همه موجودات، مطیع محض؛ تسلیم و عبد به تمام معنی باشند و خودشان را در مقابل اراده او قربانی کنند؛ و در مرتبه بعد و به تبع تسلیم در برابر خدا، باید تابع رسول خدا (ص) و پیام آور دین الهی باشند، و از فرامین ایشان تخلف نکنند.

مجموعه آیات و روایاتی که به شکل‌ها و عبارت‌های مختلف، انسان‌ها را به اطاعت، عبادت، تبعیت و تسیلم در برابر خدا و رسولش (صلی الله علیه وآله) امر می‌کند، از مرز هزاران می‌گذرد. بنا بر این حق این است که انسان دیندار کسی است که عبد و تسلیم بی چون و چرا در مقابل خداوند است و حقیقت انسانیت او به این است که خود را در مقابل خداوند و اراده او قربانی کند. با توجه به مطالب یاد شده، این سخن که دیندار کسی است که خود را به پای هیچ‌کس و هیچ سختی و عقیده ای قربانی نمی‌کند!» سخنی کاملاً نادرست است، و در قضاء کامل با معارف قرآن و اهلبیت (ع) است.

نکته قابل بحث دیگر این است که منظور از جستجوگر بودن فرد دیندار، چیست؟ اگر منظور این است که فرد دیندار نباید به هیچ عقیده ای دل ببندد و نباید در برابر هیچ حقیقتی سر فرود آورد ـ چنان‌که از ذیل سخن مورد نظر برمی آید ـ این برداشت در تضاد کامل با معنای «دیندار» و «دینداری» است، چه، همان‌طور که بیان شد حقیقت دین همانا تسلیم در برابر حضرت حق جل جلاله است و دیندار کسی است که دل در گرو اراده و خواست خداوند متعال دارد و تسلیم محض او است. حال اگر صاحب این سخن از دین و دیندار تعریف دیگری داشته باشد، اگر ایشان دین را همان، تفسیرها و تعبیرهای سیال بشری از تجارب دینی شخصی بداند و آن را در حد یک تجربه روان شناختی تنزل داده و فاقد هرگونه محتوای معرفتی بداند، در این صورت تعریف ایشان از شخص دیندار نیز معقول و منطقی می‌نماید، زیرا بر اساس این تعریف از دین، دیندار کسی است که همواره تجربه دینی جدیدی دارد؛ و هیچ ملاکی برای ترجیح تجربه کسی بر تجربه دیگری وجود ندارد، بنا بر این دیندار کسی است که همواره در حال جستجو است و خود را در برابر سخن و عقیده هیچ‌کس نباید قربانی کند. لکن این گونه تعریف از دین اساساً نادرست است و براهین عقلی و ادله نقلی متعددی بر بطلان چنین تعریف و تصویری از دین، وجود دارد.

امّا اگر مقصود از جستجوگر بودن دیندار، حقیقت جو بودن اوست به این معنی که اولاً: او قائل به وجود حقیقی است و ثانیاً رسیدن به آن حقیقت را ممکن می‌داند، و ثالثاً تا وقتی که آن حقیقت را در آغوش نکشد نباید از جستجو و تکاپو دست بردارد، اگر مقصود از جستجوگر بودن این باشد البته این کلامی است بسیار متین و استوار. لکن پرواضح است که معنای این تفسیر از جستجوگر، این نیست که فرد حقیقت جو پس از آن که به آن رسید همواره باید روی آن پا بگذارد و با سرپیچی از آن دوباره به جستجوی خود ادامه دهد چرا که بعد از حق چیزی نیست مگر گمراهی و ضلالت.

دانشمندان مسلمان و غربي، تعاريف فراواني از دين ارائه داده اند و شمار آن ها به قدري است كه بسيار مشكل مي توان آن ها را جمع و شمارش كرد: چرا كه قدمت دين، به درازاي عمر انسان بوده و در شكل هاي گوناگون، از ابتدايي ترين صورت تا صورت متعالي و جامع، در جوامع گوناگون تبلور يافته است؛ بنابراين ارائه تعريفي از دين كه تمام اديان را در بر گيرد مشكل است. ولي به هر حال، «دين به معناي اعتقاد به آفريننده اي براي جهان و انسان و دستورهاي عملي متناسب با اين عقايد است؛ از اين رو كساني كه مطلقاً معتقد به آفريننده اي نيستند و پيدايش پديده هاي جهان را تصادفي و يا صرفاً معلول فعل و انفعال هاي مادي و طبيعي مي دانند، بي دين ناميده مي شوند.» بر اين اساس هر ديني از دو بخش اساسي تشكيل شده است: 1) عقايد و گزاره هاي حقيقي؛ كه ريشه ي دين داري به شمار مي رود؛ 2) دستورات عملي و ارزشي؛ كه بر پايه ي آموزه هاي اعتقادي استوار شده اند. فلذا متفكران اسلامي، دين را به دو بخش اصول و فروع يا نظام هست ها و نظام بايد ها منشعب ساخته اند. با توجه به بيانات فوق بايد بگوييم انساني واقعاً ديندار است كه به سه بخش ذيل اعتقاد داشته باشد و به آنها عمل نمايد. 1. در بخش عقايد و معارف، كه حكم پايه و اساس و ريشة دين را دارند، به حدّ باور برسد. يعني به وحدانيت خداوند متعال ايمان بياورد و نيز به رسولان الهي كه براي هدايت انسان ها به رستگاري آمدند و هم چنين به روز رستاخيز. 2. متخلّق شدن به ارزش هاي اصيل اخلاقي و اصلاح و تهذيب نفس كه نقش به سزايي در سعادت فردي، اجتماعي، دنيوي و اخروي انسان دارند. 3. عمل به دستورات و احكام الهي به ويژه انجام واجبات و ترك محرمات كه براي وصول به مقام عبوديت و لقاي الهي ضروري است. از آنچه گفته شد مي توان نتيجه گرفت كه اگر كسي به واقع قدم در عالم دين بگذارد و از روي صدق و حقيقت به خدا ايمان بياورد و تسليم اوامر او گردد، يك ديندار واقعي است.J}

برای مطالعهٔ بیشتر

۱ـ پترسون، مایکل و جمعی از نویسندگان، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه سلطانی و نراقی، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ سوم، ۱۳۷۹.

۲ـ صادقی، هادی، درآمدی بر کلام جدید، قم، دفتر نشر طه، ۱۳۸۱.