مخالفت صحابه با غصب خلافت در متون اهل سنت
سؤال: آیا از منابع اهل سنت سندی درباره مخالفت اصحاب بزرگی همچون سلمان فارسی، عمار یاسر و مقداد با غصب خلافت امیرالمومنین و مخالفت با خلفای وقت یافت میشود. چراکه خود انان به این استناد می¬کنند که عمار در رکاب عمر شمشیر زده است و همینطور می¬گویند سلمان فارسی یکی از حاکمان خلیفه دوم بوده است؟
پاسخ:
مهم ترین دلیل اهل سنت بر مشروعیت و حقانیت نهاد خلافت، مسئله اجماع مسلمانان یا اجماع اهل حل و عقد (بزرگان و نخبگان جامعه اسلامی) بر پذیرش و قبول آن، پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است. متکلمین و مورخین اهل سنت در آثار کلامی و تاریخی شان، برای صحت و اعتبار دستگاه خلافت مکرر به این دلیل یعنی اجماع و اتفاق سران صحابه و یاران پیامبر استناد کرده¬اند. ابن تیمیه بیعت با ابوبکر را اجماعی دانسته و چنین می¬گوید: «مهاجرین و انصاری كه یاور پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودند و اسلام بوسیله آنها قوت و عزت گرفت و به وسیله آنها مشركین مغلوب شده و جزیره العرب فتح شد، با ابوبكر بیعت كردند و تمام كسانی كه با رسول ((ص)) بیعت كرده بودند با ابوبكر نیز بیعت كردند».[۱]
علاوه بر مباحث و نکات علمی که درباره اصل حجیت و اعتبار اجماع (به خصوص هنگامی که در برابر نص قرار بگیرد) وجود دارد، واقعیات تاریخی نشان می¬دهد که اصولاً شکل گیری دستگاه خلافت مورد اتفاق و اجماع مسلمانان صدر اول نبوده و هرگز امضا و تأیید همه مسلمانان یا همه سران صحابه و یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به همراه نداشته¬اند. براساس منابع تاریخی خود اهل سنت، عده¬ای از یاران بزرگ پیامبر و شخصیت های برجسته تاریخ اسلام با تأسیس و استمرار دستگاه خلافت، به مخالفت برخواسته¬ و از بیعت با خلیفه اول در ابتدای کار سر باز زده¬اند. ما در ذیل تنها به بخشی از گفته¬های مورخین و صاحب نظران اهل سنت درباره مخالفت جمع بزرگی از یاران پیامبر، با دستگاه خلافت اشاره می¬کنیم.
از منابع تاریخی اهل سنت چنین بر می¬آید که مخالفت با جریان سقیفه منحصر به افرادی که اسم شان در تاریخ ذکر شدهاند نیست، بلکه تعدادی زیادی از مسلمانان صدر اول از جمله انصار مدینه در ابتدای کار خلافت، روی خوشی به آن نشان نداده¬اند. اما از میان آنها تنها کسانی نام¬شان به عنوان مخالف، در تاریخ ذکر شده اند که از نظر شأن و منزلت، جایگاه ویژه¬ی نزد پیامبر و میان مسلمانان داشته¬اند. اشخاصی چون سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار یاسر، مقداد و... (همانهای که در متن سوال فوق، نام برده شده) جزء همین افراد هستند و ما نیز در پاسخ به این سؤال، تنها به مخالفت همین شخصیت¬ها که در منابع اهل سنت باز تاب یافته¬اند اشاره می¬کنیم.
۱. محمد بن اسماعیل بخاری صاحب کتاب صحیح بخاری که نزد اهل سنت پس از قرآن متقن¬ترین کتاب محسوب می¬گردد به نقل از خلیفه دوم آورده است که عمر گفت: «بعد از وفات پیامبر ((ص))، انصار با ما در امر خلافت ابوبكر مخالفت كردند و همه آنها در سقیفه جمع شدند و علی ((ع)) و زبیر و همراهان آن دو نیز با ما مخالفت كردند»[۲] بخاری ادامه سخن را نیاورده و از ذکر نام همراهان علی (علیهالسلام) و زبیر خود داری کرده است. اما مورخین اهل سنت نام و مشخصات یکایک آنان را ذکر کرده اند که در ادامه این نوشتار می¬آید.
۲. ابو¬الفدا عمادالدین اسماعیل بن¬علی در کتاب المختصر فی¬تاریخ البشر نقل می¬کند: «عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. جز گروهی از بنی هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن عاص و مقداد بن¬عمرو و سلمان فارسی و ابو¬ذر و عمار و برّاء بن عازب و ابی بن¬کعب، که بیعت نکردند و گرایش به علی (علیهالسلام) داشتند».[۳] اینها در واقع نام کسانی¬اند که با دستگاه سقیفه مخالفت کردند و محمد ابن اسماعیل بخاری به خاطر ملاحظاتی که داشته از ذکر نام آنها خود داری کرده است.
۳. زین الدین عمربن مظفر مشهور به ابن وردی در تاریخ خود چنین می¬گوید: «و به تشکیل سقیفه بنی-ساعده مبادرت کردند، سپس عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند... جز گروهی از بنی هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن¬عاص و مقداد بن¬عمرو و سلمان و ابوذر و عمار و براء بن¬عازب و ابی بن¬کعب، و ابوسفیان (که اینها بیعت نکردند) و در خانهی علی((ع)) به عنوان تحصن و اعتراض جمع شدند» و سپس عتبه اشعاری سرود بدین مضمون که: نمی دانم چرا امر خلافت و جانشینی از بنی هاشم برگشت و بعد از آن از ابی الحسن علی(علیهالسلام)؛ مگر نه اینکه او اولین ایمان آورنده¬ به اسلام از بین مردم و سابقین ایشان بود؟ و مگر نه اینکه او داناترین مردم به قرآن خدا و سنن پیامبر می¬باشد؟ مگر نه اینکه او نزدیک ترین شخص به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود؟ او کسی بود که جبریل در غسل و کفن پیامبر (صلی الله علیه و آله) کمک کننده¬ او بود، مگر جز علی (علیهالسلام) مجمع اوصاف و کمالات کیست؟ آنچه اوصاف و کمال که در او جمع شده است در باقی مردم وجود ندارد.[۴]
۴. عبدالمالک شافعی کسانی را که با ابوبکر بیعت نکردند اینگونه نام می¬برند: «در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی (علیه¬السلام) و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر ((ص))، بنی هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبكر تخلف كردند سپس همه آنها بیعت كردند وعده ای از آنها با عجله وعدهای با تاخیر با ابوبكر بیعت كردند مگر سعد بن عباده كه تا هنگام مرگش با ابوبكر وعمر بیعت نكرد».[۵] چنانکه پیداست ایشان بعد از ذکر نامبردگان می¬گوید غیر از اینها کسانی دیگر نیز بودند که با ابوبکر بیعت نکردند «وغیرهم» از این تعبیر معلوم می¬شود که تعدادی افرادی که در ابتدا با ابوبکر بیعت نکردند بسیار بیشتر از آنهای بوده¬اند که در تاریخ نام شان ذکر شده¬اند. اما مورخین تنها نام کسانی را ذکر کرده¬اند که شخصیت و موضع گیری آنها در جریان سقیفه از حیث اجتماعی دارای اهمیت بوده¬اند.
۵. ابن ابی¬الحدید معتزلی روایتی مفصلی از براء بن عاذب نقل می¬کند که در بخشی از آن آمده است: «چون شب شد مقداد و ابوذر و سلمان و عمار بن یاسر و عباده بن صامت و حذیفه بن¬یمان و زبیر بن¬عوام ، هیثم بن تیهان را دیدم كه میخواهند امر خلافت به عنوان شورا، بین مهاجرین بر گردد. براء مىگوید: این خبر به ابو بكر و عمر رسید. سراغ ابو عبیده بن جرّاح و مغیره بن شعبه فرستادند و از آنان نظر خواستند. مغیره گفت: نظر من این است كه با عباس بن عبد المطلب ملاقات كنید و او را به طمع بیندازید كه در امر خلافت او را نصیبى باشد و براى او و نسل او بعد از خودش باقى بماند. و بدین وسیله فكر خود را در باره على بن ابى طالب راحت كنید، چرا كه اگر عباس بن عبد المطلب با شما باشد دلیلى براى مردم خواهد بود و كار على بن ابى طالب به تنهائى بر شما آسان مىشود».[۶]
از این روایت چنین بر می¬آید که مخالفت عده¬ی از شخصیتها مانند: مقداد، ابوذر، سلمان، عمار یاسر و... تا بدانجا پیش رفته است که جهت برگرداندن خلافت بر سر جای خویش، نزدیک به تصمیم گیریهای سیاسی و اقدامات عملی آنان بوده است که البته در اثر کمی تعداد آنها و توطئه¬های جبهه مقابل و نیز توصیه¬های امام علی (علیهالسلام) به یاران خود، اینگونه حرکتها نافرجام می¬ماند.
از مجموع آنچه گفته شد بدین نتیجه می¬رسیم که تکوین نهاد خلافت به دست کسانی چون ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح هرگز با اجماع و اتفاق نظر همه مسلمانان و یاران پیامبر همراه نبوده بلکه جمعی زیادی از سران صحابه و یاران با وفای پیامبر(صلی الله علیه و آله) که در صدق ایمان و تعهدی آنان نسبت به اهداف و آرمانهای والای رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) جای هیچ تردیدی نیست، با تشکیل دستگاه خلافت و جریان سقیفه بنی ساعده مخالفت کردند که سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد و عمار یاسر طبق اخبار متواتر تاریخی جزء آنان بوده¬اند.
اما ادعای اهل سنت در مورد اینکه برخی از این اشخاص تحت فرماندهی خلفا در جنگها شرکت داشته¬اند یا از سوی آنان به امر حکومت پرداخته¬اند. در پاسخ باید گفت: این گونه عملکردها هرگز به معنای تایید و موافقت آنان با اصل خلافت نبوده است. بلکه آنان، یعنی کسانی که با تشکیل خلافت مخالفت کردند، بعدها در عین اینکه از نظر اعتقادی و نظری دستگاه خلافت را نامشروع و غاصبانه می¬دانستند اما در عمل به خاطر عواملی چون ادای تکلیف و عمل به وظایف دینی و اجتماعی خویش در قبال حفظ مصالح کلی جامعه اسلامی و پیشبرد اهداف کلان مکتب اسلام، تحت راهنمائیها و ارشادهای امام علی (علیهالسلام) به قدر ضرورت با خلفا تعامل و همکاری می¬کردند. مانند خود امام علی(علیهالسلام) که در عین مخالفت با جریان خلافت اما در مواقع ضروری و به مقدار مصلحت با خلفا همکاری و تعامل داشتند و در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، قضائی به راهنمائی و ارشاد دستگاه خلافت می¬پرداختند.
گستره تعامل یاران امام با دستگاه خلافت، با الگو پذیری از رهبر شان یعنی امام علی(علیهالسلام)، از دو جهتِ حد اکثر و حد اقل، محدود می¬شد. از جهت حد اکثر همکاری و تعامل آنان با دستگاه خلافت تا بدانجا پیش می¬رفت که اعانت به دستگاه ستم و استبداد محسوب نگردد، و عمل آنان به تایید و تقویت جریان انحرافی سقیفه منجر نشود. اما از جهت حد اقل، شأن و جایگاه دینی آنان به عنوان یاران و اصحاب شاخص پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و افراد آشنا به مسائل دین، به عنوان عاملی مسئولیت زا و تکلیف آفرین، در تحدید گستره تعامل آنان با جریان خلافت، تعیین کننده بود. آنان براساس این جایگاه و به عنوان خبرگان جامعه اسلامی نمی¬توانستند در قبال شرایط اجتماعی و سیاسی پدید آمده بی تفاوت بمانند بلکه به مقتضای مسؤلیت و تلکیف دینی و اجتماعی شان و متناسب با شرایط موجود زمان و ضرورتهای جامعه اسلامی، در کارها و امور اجتماعی حضور داشته و شرکت می¬جستند تا به تکلیف دینی و اجتماعی خود عمل کرده باشند. بنابراین با توجه به رعایت این دو اصل (عدم تقویت ظلم و عمل به تکلیف) آنان عمل و رفتار خودرا در قبال رژیم خلافت و زمامداران آن، تنظیم کرده و به همکاری و تعامل با آنان اقدام می-کردند.
البته تمام این تعاملها و همکاری¬ها با اجازه امام علی(علیهالسلام) و صلاح دید ایشان انجام می¬شد. چنانكه وقتی سلمان فارسی خواست از سوی عمر به حكومت مدائن گماشته شود، وی پذیرش چنین مسئوولیتی را منوط به اجازه آن حضرت نمود.[۷]
منابع
- ↑ . «وأبو¬بكر بایعه المهاجرون والأنصار الذین هم بطانه رسول الله صلی الله علیه وسلم والذین بهم صار للإسلام قوه وعزه وبهم قهر المشركون وبهم فتحت جزیره العرب فجمهور الذین بایعوا رسول الله صلی الله علیه وسلم هم الذین بایعوا أبا بكر». ابن تیمیه الحرانی الحنبلی، ابوالعباس أحمد عبد الحلیم، منهاج السنه النبویه، ج۱، ص۵۳۱ ، مؤسسه قرطبه، چ۱، ۱۴۰۶ق،.
- ↑ عمر: «... حین توفى الله نبیه صلى الله علیه و سلم أن الأنصار خالفونا واجتمعوا بأسرهم فی سقیفه بنی ساعده وخالف عنا علی والزبیر ومن معهما» محمد بن إسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۵۰۵، بیروت، دار ابن كثیر الیمامه ،چ۳، ۱۴۰۷ق.
- ↑ «فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما وانثال الناس علیه یبایعونه ... خلا جماعه من بنی هاشم والزبیر وعتبه بن أبی لهب وخالد بن سعید ابن العاص والمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وأبی ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وأبی بن كعب ومالوا مع علی بن أبی طالب» أبو الفداء عماد الدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج۱، ص۱۵۶، دارالمعرفه، بیروت، اول بی¬تا،.
- ↑ « وبادروا سقیفه بنی ساعده فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی هاشم، والزبیر، وعتبه بن ¬أبی لهب، وخالد بن سعید بن العاص ، والمقداد بن عمرو ، وسلمان الفارسی ، وأبو ذر ، وعمار بن یاسر ، والبراء بن عازب ، وأبی بن كعب ، وأبو سفیان من بنی أمیه ؛ ومالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم وقال فی ذلك عتبه بن أبی لهب : ما كنت أحسب أن الأمر منصرف* عن هاشم ثم منهم عن أبی حسن. عن أول الناس إیمانا وسابقه * واعلم الناس بالقرآن والسنن. وآخر الناس عهدا بالنبی ومن* جبریل عون له فی الغسل والكفن. من فیه ما فیهم لا یمترون به * ولیس فی القوم مالله فیه من الحسن» زین الدین عمر بن مظفر ابن الوردی، تاریخ ابن الوردی، ج۱، ص۱۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- ↑ «تخلف عن بیعه أبی بكر یومئذ سعد بن عباده وطائفه من الخزرج وعلی ابن ابی طالب وابناه والزبیر والعباس عم رسول الله وبنوه من بنی هاشم وطلحه وسلمان وعمار وأبو ذر والمقداد وغیرهم وخالد بن سعید بن العاص ثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته ومنهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبا بكر ولا عمر إلى أن مات» عبدالملك بن حسین بن عبد الملك الشافعی العصامی المكی، سمط النجوم العوالی فی¬أنباء الأوائل والتوالی، ج۲، ص۳۳۲، بیروت، دار¬الكتب العلمیه، چ۱، ۱۴۱۹ق.
- ↑ «و رأیتفی اللیل المقداد و سلمان و أبا ذر و عباده بن الصامت و أبا الهیثم بن التیهان و حذیفه و عمارا و هم یریدون أن یعیدوا الأمر شورى بین المهاجرین.و بلغ ذلك أبا بكر و عمر فأرسلا إلى أبی عبیده و إلى المغیره بن شعبه فسألاهما عن الرأی فقال المغیره الرأی أن تلقوا العباس فتجعلوا له و لولده فی هذه الإمره نصیبا لیقطعوا بذلك ناحیه علی بن أبی طالب» عبد الحمید بن هبه الله ابن أبی¬الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۲۰، قم، مكتبه آیه الله المرعشی النجفی، چ۱، ۱۴۰۴ق.
- ↑ «قال ابن شهرآشوب فی المناقب كان عمر وجه سلمان أمیرا إلى المدائن وأنما أراد له الختله فلم یفعل إلا بعد أن استأذن أمیر المؤمنین (علیهالسلام)» سید علی خان مدنی شیرازی، الدرجات الرفیعه فی¬طبقات الشیعه،، ص۲۱۵، قم، مکتبه بصیرتی، ۱۳۹۷.