دلیل ذکر برخی سوره‌ها در مفاتیح الجنان

سؤال: علت آوردن تعدادي از سوره‌هاي قرآن در كتاب مفاتيح الجنان شیخ عباس قمی چیست؟

پاسخ اجمالی:

این سوره‌ها را خود شیخ عباس قمی در مفاتیح نیاورده و توسط ناشران اضافه شده است؛ ممکن است دلیل انتخاب این سوره¬های خاص این باشد که قرائت آن¬ها جزء اعمال عبادی در برخی ایام و لیالی بوده و یا در نماز خاصی خوانده می¬شوند و یا توصیه به قرائت روزانه آنها وجود دارد.

پاسخ تفصیلی:

مفاتیح الجنان کتابی است که پس از تالیف آن توسط شیخ عباس قمی شهرت فراوانی پیدا کرد، تا جایی‏که امروزه در منازل عموم شیعیان و در تمامی مشاهد مشرفه مورد استفاده است. این کتاب در جایگاه خود کم نظیر است؛ زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار را یک¬جا گردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است.

آن مرحوم چنان¬که که در مقدمه کوتاه این کتاب گفته است، این تالیف را در پاسخ به درخواست برخی برادران مومن و در راستای اصلاح بعضی ادعیه و زیارات، کتابی به نام «مفتاح الجنان» تالیف کرده‏اند و آن را در سه باب مرتب کرده‏ است:

باب اول: در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعضی ادعیه مشهور مانند مناجات خمس عشر و ... .

باب دوم: در اعمال ماه‌های سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماه‌های رومی.

باب سوم: در زیارات و آنچه مناسب باب است.

همان¬گونه که ملاحظه می¬کنید در میان بخش¬های مختلفی که در کتاب مفاتیح قرار گرفته، سوره¬ای از سوره¬های قرآن کریم نیامده است. با مراجعه به برخی نسخه‌های چاپ شده از این کتاب نیز این موضوع به خوبی روشن می‏کند؛ چراکه در ابتدا، سوره¬های یس، الرحمن، واقعه، جمعه و ... آمده است و سپس صفحه روی جلد کتاب و مقدمه شیخ عباس قمی آمده، که این مطلب نشان¬گر این است که ایشان این سوره¬ها را جزء کتاب قرار نداده، بلکه دیگران بر اساس صلاحدید خود، آن¬ها را به این کتاب افزوده¬اند. این مطلب را با مراجعه به فهرست این کتاب نیز به خوبی می‌توان دریافت.

این اضافه کردن سوره¬ها محدود به ابتدای کتاب نشده، بلکه در انتهای آن نیز سه سوره عنکبوت، روم و دخان نیز به این کتاب اضافه شده است.

از آنجا که این سوره¬ها را مرحوم شیخ عباس در مفاتیح نیاورده است، از این رو به طور قطع حاشیه¬هایی نیز که در فضیلت این سوره‌ها در این کتاب چاپ شده، تالیف ایشان نبوده و بعد از ایشان و توسط دیگران به این کتاب افزوده شده است.

به نظر می¬رسد که اضافه شدن این سوره‌ها در کتاب، به جهت راحتی قرائت کنندگان این کتابِ دعا و بی‏نیاز کردن آن¬ها از مراجعه مستقیم به قرآن کریم در برخی مواقع باشد؛ چراکه از میان سوره‌های قرآن، آن¬هایی انتخاب شده‌اند که به عنوان جزئی از برخی نمازهای مستحبی و یا اعمال خاصِ بعضی از زمان‌ها و یا مکان‌های خاص هستند و یا جزء سوره‌هایی هستند که قرائت آن‏ها در هر شبانه روز توصیه شده¬اند.

با این توضیح چنین به نظر می‌رسد که دلیل قرار گرفتن سه سوره دیگر در انتهای کتاب این باشد که، تلاوت این سه سوره از اعمال شب قدر است و چه بسا ناشرین بعد از اضافه کردن سوره¬هایی در ابتدای کتاب تصمیم گرفته¬اند که این سه سوره را نیز در مفاتیح بیاورند، تا مومنین در شب قدر نیز نیازی به مراجعه مستقیم به قرآن نداشته باشند، لکن این اضافه را در انتهای مفاتیح انجام داده¬اند.

در مورد اضافه کردن به این کتاب، خود آن مرحوم تذکری را در ابتدای ملحقات ذکر کرده‌اند که بیان آن خالی از لطف نیست: «بعد از آنکه به عون الله تعالی کتاب مفاتیح الجنان را تالیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، به خاطرم رسید که در طبع دوم آن، بر آن زیاد کنم دعای وداعی برای ماه رمضان و خطبه روز عید فطر و ... به واسطه¬ی کثرت حاجت به اینها. لکن دیدم هرگاه این کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این در آن کتاب بعضی از ادعیه¬ی دیگر بیفزایند یا از آن کم کنند و به اسم «مفاتیح الجنان» در میان مردم رواج دهند ، لاجرم کتاب را به همان حال خود گذاشتم و این هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتیح ملحق نمودم و به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا و ائمه اطهار ((ع)) واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح تصرف کند.»

این بیانات نشان از دقت آن مرحوم در نقل ادعیه و اذکار و اوج تعبد ایشان را می‌رساند و اینکه دقت داشته‌اند تا محتوای کتاب بر مبنای مورد پذیرش خودشان، آمیخته با مطالب ضعیف و بی‌اعتبار نگردد.

البته بعید نیست که این حساسیت مرحوم شیخ، همان¬گونه که از عبارات ایشان روشن است، نسبت به اضافه شدن ادعیه و یا زیاراتی باشد که از منظر ایشان دارای اعتبار کافی نبوده و یا اینکه ایشان صلاح ندیده¬اند که آن را در این کتاب ذکر کنند.