ویژگی‌های نمازگزار واقعی

سؤال

ویژگی‌های یک نمازگزار واقعی چیست؟

بیرون از نماز

ویژگی‌هایی که نمازگزار واقعی بیرون از نماز باید داشته باشد گوناگون است، که برخی از آنها چنین است:

تقوا و ترک گناه

یکی از امور مهمی که بیش از هر چیز رعایتش برای نمازگزار واقعی ضروری است، محافظت بر نفس، اعمال و رفتار خویش است، یعنی دوری گزیدن از هر آنچه را که خداوند متعال از انجام آن ناخشنود است و گناه و معصیت الهی بشمار می‌رود، چرا که حقیقت گناه و معصیت چیزی جز آلودگی و نجاست و تیرگی نفس و جان آدمی نیست و برای نمازگزاری که مدعی رسیدن به معراج و قرب پروردگار و هم آوا و هم سخن با ملائکه و حضرت حق تعالی است، اصلاً میسور نیست با این کدورتها و کثافات روحی و سنگینی گناه به ملکوت اعلی راه یابد و با قلبی که در تصرف شیطان است آنرا متوجه خدا شود و با زبانی که در اثر گناه لال شده با حضرت دوست سخن بگوید. از همین روی در قرآن بر آن تأکید شده و آنرا به همراه اقامه نماز توصیه کرده ﴿و استعینوا بالصبر و الصلاه و آنها لکبیره الا علی الخاشعین﴾

و از صبر و نماز یاری جوئید و این کار سنگین و گران است مگر بر خاشعین. در اینجا صبر به معنای عام از ما خواسته شده، هم صبر بر سختی‌ها و ناگواری‌ها و هم صبر بر عبادت و هم صبر بر معصیت و پرهیز از شهوت‌ها و لذتهای نامشروع که مبغوض خداوند هستند.

از طرفی در آیات و برخی روایات همین تقوی و پرهیز از معاصی را از یک نمازگزار واقعی، متوقع است و خواستار نتیجه واقعی و عینی نماز است یعنی نمازی می‌خواهد که ﴿تنهی عن الفحشاء و المنکر﴾ باشد رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «هر کس نمازش او را از فحشاء و منکر بازندارد هیچ بهره ای جز دوری از خدا نبرده است»}}

انفاق و اعطاء زکات و صدقه به مستمندان

قرآن کریم می‌فرماید: «به بندگان مؤمنم بگو: نماز را بپای دارند و در نهان و آشکار از آنچه روزیشان داده‌ایم انفاق کنند.» و در جایی دیگر در وصف نمازگزاران می‌فرماید: «آنها در اموالشان برای تقاضا کنندگان و محرومان حق معلومی را پرداخت می‌کنند» پس معلوم می‌شود که یک نماز گزار واقعی کسی است که در حالی که مواظبت بر اعمال و رفتار شخصی خود و عبادات خود دارد از مردم و محرومان جامعه فاصله نگرفته و از کمک و دستگیری افراد نیازمند و ناتوان غافل نیست و همواره با اعطاء صدقات واجب (زکات و خمس) و صدقات مستحبی و هر کمکی که از دستش برآید، برای نیازمندان کوتاهی نمی‌ورزد.

اطاعت از پیامبر و اهل بیت(ع)

بی شک هر عبادت و کار خیری که از آدمی سر می‌زند اگر رضایت و امضاءِ و تأیید پیامبر(ص) و ائمه(ع) در آن نباشد و آدمی عملاً مطیع و پیرو آن ذوات مقدس در همه ابعاد و رفتار و کردار خویش، نباشد آن عبادت اصلاً به سرانجام نمی‌رسد و هیچ ارزش و بهائی ندارد. از این رو پایبندی به اصل امامت و ولایت و رهبری ضروری است، چرا که نماز را جهت دار کرده و آنرا مقبول حق می‌گرداند.

قرآن مجید می‌فرماید: ﴿و اقیموا الصلوه و آتوا الزکوه و اطیعوا الرسول … نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید و رسول خدا را اطاعت کنید تا مشمول رحمت او شوید.

۴. امر به معروف و نهی از منکر: یکی دیگر از اموری که رعایت آن بر نمازگزار واقعی ضروری است، آن است که علاوه بر مواظبت بر اعمال و رفتار خویش می‌بایست نسبت به افعال و کردار خانواده و نزدیکان خود و دیگر افراد جامعه خویش غافل و بی‌تفاوت نباشد و آنها را از منکرات بر حذر دارد و به سوی اعمال شایسته ترغیب سازد لذا خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: ﴿یا بنی اقم الصلوه و أمر بالمعروف و انه عن المنکر﴾ پسرم نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن.

در روایتی از امام صادق(ع)، ایشان شرایط نمازگزار واقعی را اینگونه برمی‌شمارند: «خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: همانا نماز کسی را قبول می‌کنم که:۱. در برابر عظمتم تواضع کند و برایم خاکسار باشد ۲. برای رضای من از شهوات دوری جوید ۳. روزهایش را با ذکر من به شب رساند ۴. بر بندگانم فخر نفروشد ۵. گرسنگان را سیر کند ۶. برهنگان را بپوشاند ۷. بر مصیبت دیدگان رحم کند ۸. بی پناهان را پناه دهد.﴾

درون نماز

رعایت آداب ظاهری

قبل از بیان این صفات باید دانسته شود که برای نماز غیر از این صورت ظاهری، حقیقت و باطنی است که دارای آدابی مخصوص به خود است و چنانچه ظاهر نماز را آدابی است که مراعات آنها ضروری است، بطوری که اگر آنها را رعایت نکند موجب نقصان و بطلان نماز است؛ (مانند رعایت نکردن آداب و احکام شرعی و فقهی نماز همچون طهارت ظاهری بدن، لباس و مکان از نجاسات ظاهری و صحت وضو، افعال، اذکار نماز) همین‌طور برای نماز آدابی است به نام آداب قلبیه و باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی باطل و ناقص می‌شود.

بدین جهت مراعات و محافظت بر تمام آداب ظاهری و باطنی نماز امری است ضروری، چرا که نمازی که مقبول حق واقع شود همین نماز است. امام صادق(ع) می‌فرماید: کسی که نماز واجب خود را در اول وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید، فرشته آنرا سپید و پاکیزه به آسمان می‌برد و نماز به نمازگزار می‌گوید: خدا تو را نگاه دارد، همان گونه که مرا نگاه داشتی … و کسی که نمازهایش را بی سبب به تأخیر بیندازد و حدود آنها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی که نماز با صدای بلند به نمازگزار گوید مرا ضایع کردی، خدای تو را ضایع کند آنچنان که مرا ضایع کردی و خدا تو را رعایت نکند آنچنان که تو مرا رعایت نکردی»

رعایت آداب باطنی

اما برخی از آداب باطنیه این سلوک روحانی که یک نمازگزار واقعی باید بر آنها مواظبت کند عبارتند از:

خشوع

یعنی خضوع و فروتنی کامل در برابر هیبت و عظمت جمال و جلال محبوب. {{قرآن|قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون همانا رستگار شدند مؤمنانی که در نمازشان خاشع اند.

طمأنینه

به این معنا که نمازگزار، عبادت و نماز خود را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر بجا آورد. زیرا اگر عبادت را با حال اضطراب قلب و تزلزل بجا آورد، آن عبادت هیچ اثر و فایده ای بر روح و قلب انسان نمی‌گذارد.

محافظت نماز از تصرف و سرقت شیطان

قرآن در وصف مؤمنین می‌فرماید: ﴿الذین هم علی صَلَواتِهم یحافظون﴾ مؤمنین کسانی هستند که بر نمازهایشان محافظت و مراقبت دارند و این محافظت در تمامی حالات و مسائل و مراتب نماز است که یکی از مهمترین مراتب، حفظ آن از تصرف غاصبانه شیطان است؛ چنان‌که می‌دانیم شیطان دشمن قسم خورده انسان است ﴿فبعزتک لاُغوینکم اجمعین﴾ پس به عزت تو قسم همه آنها را گمراه می‌کنم (مگر بندگان مخلَص …). از این روی همواره، در همه جا و همه اوقات این سارق و راه زن، در کمین مؤمنین و کالاهای ناب آنان است لذا می‌بایست تلاش و مواظبت کامل بر نماز و عبادات داشت.

نشاط و بهجت

می‌بایست نمازگزار وقت و ساعتی را به نماز اختصاص بدهد که فارغ از همه چیز باشد، به گونه ای که دارای نشاط و شادابی و تازگی باشد و هرگز در زمان خستگی و کسالت و بی حالی نماز و عبادت را بر خود تکلیف نکنید. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: هنگامی که قلوب نشاط و بهجت دارند به آنها امانت بسپارید و وقتی که گریزان اند آنها را وا گذارید»

حضور قلب

یکی از مهمترین آداب قلبیه که خود مفتاح قفل کمالات و باب الابواب سعادت است، حضور قلب است، سخن در این باب بسیار است اما اجمالاً یکی از مراتب حضور قلب این است که قلب نمازگزار در وقت عبادت از همه جا و همه چیز غیر از جمال حق تعالی فارغ و منصرف شود، با جان و قلب خویش خود را فقط در محضر محبوب ببیند و جز او چیزی را مشاهده نکند؛ رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «خدا را عبادت، کن چنانچه گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند»

در اهمیت حضور قلب همین بس که روایات فراوانی داریم که نمازی یا مقداری از نمازی مقبول حق واقع می‌شود که حضور قلب در آن باشد. از امام صادق(ع) روایت شده که «همانا بالا رود از نماز بنده از برای او نصف یا ثلث یا ربع یا خمس نماز، پس بالا نمی‌رود برای او مگر آنچه را به آن اقبال به قلب نموده است و ما مأمور شده‌ایم به نافله‌ها و نمازهای مستحبی تا نقص نمازهای واجب کامل و تمام شود»

اخلاق در عبادات

به این معنا که عبادت و نماز را فقط و فقط برای رضای او انجام دهد و عملش را از هر آنچه که شائبه غیر خدائی دارد تصفیه و پاک نماید. تا آنجا که نماز را برای ترس از جهنم یا ثواب و پاداش اخروی نخواند.

مطالعه بیشتر

• عبدالله جوادی آملی، حکمت عبادات، نشر مرکز نشر اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

• میرزا جواد ملکی تبریزی، اسرار الصلوه، انتشارات پیام آزادی، ترجمه رضا رجب زاده.