خودخواهی

سؤال

خودخواهی و حُبّ نَفْس چیست؟ چه نشانه‌هایی دارد و درمان عملی آن چیست؟

خودخواهی و حُبّ نَفْس

مفهوم‌شناسی

خودخواهی و حبّ نفس، یکی از تمایلات اصلیِ انسان شمرده شده که اگر در مسیر صحیح خود قرار گیرد، موجب رشد و اگر از مسیر خود منحرف شود، تبدیل به یکی از رذائل اخلاقی می‌شود.

علاقه به خود، تا وقتی در مسیر درست است، عشق به زندگی در انسان را تقویت کرده و باعث می‌شود فرد به دنبال کسب منافع و کمالات انسانی باشد. ولی اگر علاقه به خویشتن افراطی شود، برای به دست آوردن منافع خود، منافع دیگران را نادیده گرفته و موجب رسیدن ضرر به دیگران می‌شود.

امام خمینی، عارف شیعه و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، خودخواه را «بنده خود» و نه «بنده خدا» معرفی کرده است.

نشانه‌ها و پیامدها

برخی از نشانه‌ها و پیامدهای خودخواهی چنین است:

خودمحوری و ناسپاسی

فرد خودخواه همه چیز را برای خود خواسته و به غیر خود اعتنایی ندارد. او توقع دارد همیشه حرف‌ها و عقاید او پذیرفته شده و همواره از دیگران انتظار خدمت دارد و اگر دیگران از خدمت به او کوتاهی کنند نسبت به آنها کینه می‌روزد. این قبیل افراد نمی‌توانند دوستان خود را حفظ کنند؛ زیرا آنان به سبب توقعات نابجا دوستان خود را از دست می‌دهند.

افراد خودخواه نسبت به خدماتی که دیگران برای آنها انجام می‌دهند ناسپاس هستند. در باور آنها، خدمتی که برای دیگران انجام می‌دهند بزرگ، و خدمتی که سایرین برای آنها انجام می‌دهند ناچیز است.

چاپلوسی

فرد خودخواه برای جلب منافع، عزت نفس خود را از دست داده و به چاپلوسی می‌پردازد. او در صورتی که احتمال دهد می‌تواند از کسی به وسیله چاپلوسی منافعی را کسب کند، به تملق او می‌پردازد.

محرومیت از آزاداندیشی

خودخواهی سبب می‌شود فرد نتواند آزادانه و از روی انصاف اندیشیده و داوری کند؛ زیرا اندیشه‌ها و قضاوت‌های او متمایل به نتیجه‌ای است که منافع بیشتری برای او دارد. برای نمونه فرد خودخواه در اختلافات میان بستگان، حق را به کسی می‌دهد که یا پیوند خویشاوندی نزدیک‌تری با او دارد، یا با حمایت از او منافعی را کسب می‌کند.

به نظر امام خمینی، فرد خودخواه بنده و گرفتار خود است بنابراین در اندیشیدن آزاد نیست.

درمان

اسلام در مبارزه همه‌جانبه و عملی با خودخواهی، اصولی را مورد توجه قرار داده است که در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم.

۱. تشخیص بیماری

در درمان بیماری‌های جسمانی، رکن اساسی تشخیص بیماری است. در معالجه و درمان بیماری‌های روحی و روانی نیز باید ریشه و منشأ بیماری کشف شود؛ در این باره امام علی(ع) فرمود: «طُوبی لِمَنْ شَغُلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النّاس»؛ خوشا به حال کسی که قبل از پرداختن به عیوب دیگران در برطرف کردن عیوب خود کوشا باشد.

۲. احساس وابستگی به خدا

بهترین راه نجات از خودخواهی این است که انسان باور کند که در وجودش نوعی وابستگی به خداوند قرار دارد و آنچه او را به راهی جز راه حق می‌کشاند خود واقعی نیست؛ به عبارتی سرچشمه اصلی خودخواهی، عدم شناخت خویشتن است؛ چرا که اگر انسان خود را به خوبی بشناسد کوچکی خود را در برابر عظمت پروردگار، و ناچیز بودن اعمالش را در برابر مسؤولیت‌های سنگین که برعهده دارد و نعمت‌های عظیمی را که خداوند به او بخشیده بداند، هرگز گام در مسیر خودخواهی نخواهد گذاشت. خودخواهی و حبّ ذات، مایه عقب ماندگی است؛ زیرا رمز تکامل، اعتراف به تقصیر و قبول وجود نقص‌ها و ضعف‌هاست.

• به همین دلیل اولیای خدا همیشه به تقصیر و قبول وجود نقص‌ها و ضعف‌ها معترف بودند. آنان همیشه به تقصیر خود در برابر وظایف الهی معترف بودند و مردم را از خودخواهی و بزرگ شمردن اعمال خویش، نهی می‌کردند.

۳. تعادل در آرزوها

اسلام با ارائه دستورهای بی‌شماری، در تمام زمینه‌ها حدود مناسب برای هر گرایش را تعیین فرموده است؛ به‌طوری که اگر این مرزها رعایت شود سهم هر آرزویی ادا شده و از هر گونه افراط و تفریط جلوگیری به عمل می‌آید.

التزام به احکام شرعی در تمام زمینه‌ها یک راه حل عملی برای ایجاد تعادل در بین امیال گوناگون و جلوگیری از رشد بی‌رویّه خودخواهی در انسان است.

مطالعه بیشتر

• خود و ناخود، اکبری، محمود، چاپ اول، قم، مؤسسه فرهنگی سماء، ۱۳۸۱ش.