اسراف در قرآن

سؤال

موضع قرآن درباره پرهیز از اسراف چیست؟

مفهوم اسراف: راغب اصفهانی می‌گوید: «اسراف به معنی تجاوز از حد و معیار در هر کاری است که از انسان سر بزند و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج و مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق می‌شود.»

بر پایه شواهد فراوان در قرآن و حدیث، اسراف به هر گونه تجاوزکاری و زیاده‌روی گفته می‌شود و در هر حال اسراف، عملی است ممنوع و محکوم، مورد خشم و انزجار خداوند متعال و از آن به شدت منع شده است.

مفهوم تبذیر: تبذیر بر خلاف اسراف و تنها واژه‌ای اقتصادی است. تبذیر از ریشه «بذر» یعنی تفریق و پخش کردن چیزی؛ اصلش از ریختن و پاشیدن بذر است که به‌طور استعاره درباره کسی که مال خود را بیهوده تلف و پخش می‌کند، به کار رفته است و نیز گفته شده است که تبذیر، انفاق مال در راه معصیت است.

اسراف از نظر قرآن: در قرآن کریم واژه «اسراف» و مشتقات آن ۲۳ مرتبه بکار رفته است که در هر مورد، مفهومی ویژه دارد. در غالب موارد مقصود از اسراف جنبه‌های اخلاقی، عقیدتی و تجاوز از حدود الهی است، و تنها در چهار مورد جنبه مالی را شامل می‌شود که با دو آیه «تبذیر» شش آیه می‌شود.

تمامی آیات مربوط به اسراف را می‌توان به‌طور کلی به دو بخش تقسیم کرد:

اسراف در مال

آیات مربوط به زیاده روی در مصرف مال شامل دو بخش است:

الف: اسراف در مصرف شخصی: می‌فرماید:﴿کلوا من ثمره اذا اثمروأتوا حقه یوم حصاده ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛ از میوه آن به هنگامی که به ثمر می‌نشیند بخورید و حق آن را به هنگام درو بپردازید؛ اسراف نکنید که خداوند مسرفین را دوست نمی‌دارد».

بنابراین اسرافی که در بعد اقتصادی مورد توجه است و موجب تضعیف بنیه مالی محرومان و لذت طلبی مسرفان می‌شود و از بلاهای اجتماعی است و فقر و محرومیت را به دنبال دارد.

ب: اسراف به خاطر دیگران: وقتی انفاق از حد خارج شود نسبت به انفاق شونده و انفاق کننده هر دو عوارض سوء و زیانبار خواهد داشت، به این جهت است که قرآن مجید وقتی در آیاتی از سوره شریفه فرقان ویژگی‌های مؤمنان و بندگان واقعی را برمی‌شمارد؛ یکی از آن ویژگیها را این گونه معرفی می‌فرماید:﴿اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا…﴾کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این دو اعتدالی دارند)). حساب هر چیزی در پیشگاه خداوند متعال بر اساس حکمت بالغه او و مصلحت و عدالت و از روی اندازه و بدور از افراط و تفریط است.

۲. اسراف در غیر مال

الف: اسراف در قتل: دومین بخش از اسراف را می‌توان اسراف در امور غیر مادی دانست که خود چند قسم است: در دوران جاهلیت رسم بر این بود که هرگاه کسی از روی ظلم و تعدی به قتل می‌رسید، بستگان مقتول با توجه به خوی و خصلت جاهلی و حس کینه‌توزی و انتقام جویی چند نفر از بستگان قاتل را به قتل می‌رساندند. قرآن این تجاوز و انتقام جوئی را مردود دانسته و فرمود:﴿فلا یسرف فی القتل﴾؛ «اما در قتل اسراف نکنید)). یعنی برای قتل یک نفر، یک نفر را به قتل برسانید آن هم از روی حق.

ب: اسراف در نفس: کسی که از نظام اعتدال خارج می‌شود و با ارتکاب گناه و معصیت از حریم انسانی خود تجاوز می‌کند اسرافکار است خداوند متعال می‌فرماید: ﴿قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَه اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ﴾؛ «بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید از رحمت خداوند نومید نشوید که خداوند همه گناهان را می‌آمرزد».

هر نوع گناه، اسراف و تجاوز ازحد فطری و طبیعی انسان است که با ارتکاب آن از مسیر اعتدال بیرون می‌رود و به راه زوال و نیستی کشانده می‌شود و این درست خلاف آن هدف عالی است که انبیای الهی برای آن مبعوث شده‌اند. قرآن در این باره می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ جَاء تْهُمْ رُسُلُنَا بِالبَیِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ کثِیرًا مِّنْهُم بَعْدَ ذَلِک فِی الأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ﴾؛ «و رسولان، با دلایل روشن به سوی بنی اسرائیل آمدند، اما بسیاری از آنها بر روی زمین تعدی و اسراف کرده‌اند».

آثار و زیان‌های فردی اسراف: اسراف کردن آثار زیانباری در افراد می‌گذارد از جمله:

۱. خشم الهی: اسراف کار چون تعادل و توازن اقتصادی جامعه را برهم می‌زند، از رحمت خدا بدور و گرفتار خشم خدا می‌شود، همان گونه که در قرآن آمده است: ﴿إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ﴾؛ «خداوند اسرافکاران را دوست نمی‌دارد». و امام صادق(ع) می‌فرماید: «ان السرف امر یبغضه الله؛ اسراف مورد غضب خداست».﴾

۲. محرومیت از هدایت: خدای متعال که همواره درهای رحمتش بر بندگان گشوده است که خود را {{قرآن|غَافِرِ الذَّنبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ معرفی کرده است لکن نسبت به اسرافکاران می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کذَّابٌ﴾همان خداوند کسی را که اسرافکار و دروغگوست هدایت نمی‌کند.

۳. هلاکت: اسراف از هر نوعی که باشد انسان را به نابودی می‌کشد. قرآن مجید این حقیقت را چنین بیان می‌فرماید: ﴿ثم صدقناهم الوعد…﴾؛ «ما به وعده خویش وفا کردیم و آنها و هر که را خواستیم نجات دادیم و مردم مسرف را هلاک کردیم»

۴. کیفر اخروی: کیفر کسانی که از حدود الهی تجاوز کرده و اوامر و نواهی خدا را نادیده گرفته باشند، تنها فقر و تنگدستی در دنیا نیست بلکه عذاب اخروی نیز در انتظار آنان است. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: ﴿وَکذَلِک نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَلَمْ یُؤْمِن بِآیَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذَابُ الْآخِرَه أَشَدُّ وَأَبْقَی﴾؛ این چنین جزا می‌دهیم کسی را که اسراف کند و ایمان به آیات پروردگارش نیاورد، عذاب آخرت شدیدتر است، و در جای دیگر می‌فرماید: ﴿وَأَنَّ مَرَدَّنَا إِلَی اللَّهِ وَأَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ﴾؛ و «به یقین بازگشت مادر قیامت به سوی خداست؛ به راستی که مسرفان اهل دوزخند».

مطالعه بیشتر

۱ـ تفسیر موضوعی، جامعه در قرآن، آیت الله جوادی آملی.

۲ـ وسائل الشیعه، ج۲۱، باب استحباب اقتصاد و در نفقه.