ایمان و اراده انسان

سؤال

آیا با وجود سفارش به ایمان به خدا و دستورات الهی، اراده انسانی جایگاهی در پذیرش دارد؟

از آيات متعددي اختياري بودن ايمان به خوبي برمي‎آيد. تصويري كه قرآن از ايمان ارائه مي‎دهد، به گونه‎اي است كه ايمان آوردن و كفر ورزيدن را كاملاً به اراده و اختيار انسان گره مي‌زند. در برخي آيات خداوند انسان را به ايمان يا فزوني آن فرا خوانده است، و مي‎دانيم كه دعوتْ به امر غير اختياري تعلق نمي‎گيرد. وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَما آمَنَ النَّاسُ؛ «و چون به ايشان گفته مي‎شود كه بگرويد هم‎چنان كه گرويدند مردمان…». يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا؛ «اي كساني كه به (زبان) ايمان آورده‎ايد به حقيقت و از (دل) هم ايمان آوريد…».

قرآن دسته‎اي از گم‎راهان را كساني مي‎داند كه ايمان را به كفر تبديل كرده‎اند و آن‎ها را در اين عمل توبيخ و سرزنش مي‎كند. وَ مَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ؛ «هر كه ايمان را مبدل به كفر گرداند، بي‎شك راه راست را گم كرده و راه ضلالت پيموده است».

تبديل ايمان به كفر در صورتي معقول است كه هر دو امر در اختيار انسان باشد و انسان به اراده‌ي خود جاي يكي را به ديگري دهد. هم‎چنين از اين آيه، توبيخ و سرزنش استفاده مي‎شود و مي‎دانيم كه ذمّ و نكوهش، نشان دهنده‌ي اختياري بودن امر مذموم است.

خداوند در سوره‌ي مباركه‌ي بقره به طور مطلق در امر دين و ايمان و كفر، نفي اكراه فرموده است: لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ…؛ «كار دين به اجبار نيست، راه هدايت و ضلالت بر همه كس روشن گرديد؛ پس هر كس كه از راه كفر و سركشي، به راه ايمان و پرستش خدا گرايد …». اگر در دين و ايمان، اكراه و اجباري نيست و اگر رشد و غيّ آشكار شده است، پس در ايمان هيچ‎گونه الزامي ـ چه از بيرون و چه از درون ـ وجود ندارد.

غير از اين موارد، خداوند در پاره‎اي مواضع به صراحت از اختياري بودن ايمان سخن مي‎گويد؛ براي نمونه آن‎جا كه فرمود: وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ؛ «و بگو دين حق همان است كه از جانب پروردگار شما آمد؛ پس هر كه مي‎خواهد ايمان آرد و هر كه مي‎خواهد كافر شود».

از جمله نتايجي كه از ارادي و اختياري بودن عمل ايماني به دست مي‎آيد اين‎كه آغاز ايمان، معرفت است؛ زيرا هر عمل ارادي در انسان با دانش و معرفت آغاز مي‎شود. هرگونه گزينش و انتخابي در انسان رخ دهد شروعي جز دانش ندارد تا چه رسد به انتخاب ايمان كه امري سرنوشت‎ساز و حياتي است.