تاریخچه برگزاری مراسم چهلم برای اموات

سؤال

گرفتن مراسم چهلم براي اموات و درگذشتگان از چه زماني در بين شيعيان و مخصوصاً ايرانيان مرسوم شد؟ آيا مستند ديني دارد؟

از ظاهر قرآن و روايات چنين بر مي آيد كه روز و عدد چهل داراي اسراري باشد خداوند در قرآن سوره بقره آيه ۵۱ مي فرمايد: با موسي چهل شب وعده گذاشتيم و او به ميعادگاه براي گرفتن فرمانهاي الهي آمد. يعني مدت وعده الهي كه موسي در آن به ديدار خداوند براي گرفتن دستور و الواح رفت چهل شب بود. يعني چهل شب موسي به طور رفت و با خداوند مناجات مي كرد.

در آيه ديگری چنين آمده است: وقتي انسان به سن چهل سالگي مي رسد از خداوند مي خواهد توفيق شكرگزاري از نعمتهايش را به او بدهد و خواستار توفيق انجام عمل صالح از خداوند مي شود ـ يعني انسان در سن چهل سالگي به مرحله اي از رشد و ايمان مي رسد كه نوعي تكامل و بلوغ است لذا در روايات آمده هركس تا سن چهل سالگي گناه كند و توبه نكند امكان بازگشت براي او سخت است و همچنين نقل شده هركس كه چهل سال بر او بگذرد نيكي هايش به بدي‎هايش غلبه نكند و جهت گيريهايش به سوي خوبي ها نباشد جايش دوزخ است.

یکی از محققین در این باره چنین می‌نویسد: «در فرهنگ اسلامى و در معارف عرفانى، عدد چهل (اربعين) جايگاه خاصّى دارد. چلّه‏نشينى براى رفع حاجت يا رسيدن به مقامات سلوك و عرفان معروف است. حفظ كردن چهل حديث، اخلاص چهل صباح، كمال عقل در چهل سالگى، دعا براى چهل مؤمن، چهل شب چهارشنبه و ... بسيارى از اين نمونه‏ها و موارد.»

بنابراين در اسلام عدد چهل داراي حكمتي است كه آن را مهم جلوه مي كند و در فرهنگ ايران زمين «چهل» عدد مشهوري است و در شعر و ادب فارسي نيز تركيب هايي از اين كلمه وجود دارد. در فرهنگ اسلامي نيز عدد چهل از جايگاه ويژه اي برخوردار است در روايات اسلامي عدد چهل فراوان مطرح شده است. به عنوان نمونه در حديثي آمده است: «كسي كه تا ۴۰ روز خالص براي خدا شود چشمه هاي حكمت از قلبش بر زبانش جاري مي شود».

به نظر مي رسد با توجه به اينكه اربعين در فرهنگ عاشورا از جايگاه ويژه اي برخوردار شده است از اين رو شيعيان و ايرانيان همانگونه كه براي سرور و سالار شهيدان ابا عبدالله الحسين(ع) همه ساله اربعين شهادت را عزاداري مي كنند، در چهلمين روز درگذشت اموات خويش نيز مراسمي به يادبود اين عزيزان برگزار مي كنند در اين رابطه آقا حيدري مي گويد: در تاريخ اسلام از نخستين اربعين عزاداري بر كشته يا شهيدي، پيش از شهادت امام حسين(ع) اطلاعي در دست نيست. در تاريخ و سيره نبوي هم در اين باب نمونه اي سراغ نداريم حتي بر شخص پيامبر(ص) حضرت زهرا(س) امام علي و امام حسن (عليهما السلام) اربعين گزارش نشده است و سرآغاز آن از عزاداري بر امام حسين(ع) است». مهمترين نكته درباره اربعين روايت امام حسن عسكري(ع) است. حضرت در روايتي كه در منابع مختلف نقل شده است فرموده اند: نشانه هاي مؤمن پنج چيز است: ۱. خواندن ۵۱ ركعت نماز (۱۷ ركعت نماز واجب + ۳۴ ركعت نوافل) ۲. زيارت اربعين ۳. انگشتري در دست راست ۴. سجده بر خاك ۵. بلند خواندن بسم الله در نماز» «اين حديث تنها مدرك معتبري است كه جداي از خود زيارت اربعين كه در ادعيه و منابع دعا آمده به اربعين امام حسين(ع) و بزرگداشت آن روز تصريح كرده است.

در منابع به روز اربعين (اولين اربعين امام حسين(ع)) به دو اعتبار نگريسته شده است شيخ مفيد در ارتباط با اين روز نوشته است. اين روزي است كه حرم امام حسين(ع) از شام به سوي مدينه مراجعت كردند و نيز روزي است كه جابر بن عبدا... انصاري براي زيارت امام حسين(ع) وارد كربلا شد».

به نظر مي رسد با توجه به مراسم اربعين براي امام حسين(ع) (كه همواره برگزار شده و مي شود الهام از اين حركت معنوي بوده است كه مراسم چهلمين روز براي اموات و درگذشتگان برگزار مي كنند.

نتيجه گيري: گرفتن مراسم چهلم براي اموات از سنت هاي پسنديده مردمي است كه به نظر مي رسد با توجه به اهميتي كه براي عدد چهل در روايات وجود دارد و همچنين به واسطه مراسم اربعين كه همه ساله براي سرور و سالار شهيدان حسين بن علي(ع) برگزار مي شود، در بين مردم ايران كه شيعه و دوستدار اهل بيت هستند رواج يافته است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱. تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيد الشهدا(ع)، از شهيد آيت الله قاضى طباطبائى‏

۲. فرهنگ عاشورا، جواد محدثی، ص۴۱.