استحباب و فضیلت سرپرستی یتیم

سؤال

آیا پیرامون استحباب و فضیلت تکفّل یتیم آیه و حدیثی از کلام معصومین وجود دارد؟

قرآن کریم سفارش زیادی درباره یتیمان کرده است. رعایت و مراقبت از اموال یتیمان؛ وعده عذاب جهنم به غصب‌کنندگان اموال یتیمان؛ همردیفی بدرفتاری با یتیمان با کفر به خدا؛ اختصاص دادن قسمتی از خمس برای ایتام؛ از جمله سفارش‌های قرآنی برای یتیم‌نوازی می‌باشد.

در روایات تأکید بسیاری شده است درباره این فضیلت که سرپرستی و تکفل یتیمان ثواب و پاداش زیادی دارد.

یتیم‌نوازی در قرآن

در قرآن و حدیث به جنبه‌های مختلف یتیم‌نوازی، سرپرستی و رعایت حال یتیمان پرداخته شده است. قرآن به احسان، انفاق، اطعام، بویژه اطعام یتیمان خویشاوند و نیز رسیدگی و اصلاح امور یتیمان سفارش کرده است.

همچنین از عدم اکرام و احترام به یتیمان در عصر جاهلیت گزارش می‌دهد و به آن‌ها خطاب می‌کند که بر خلاف پندارتان شما یتیم را گرامی نمی‌دارید. کسی که روز جزا را انکار می‌کند همان کسی است که به یتیم اهانت و خشونت می‌کند.

در قرآن بر اساس یک توصیه اخلاقی خواسته شده است هنگام تقسیم ارث، اگر ارحامی که از وارثان میت نیستند و نیز مطلق یتیمان و مسکینان (از بستگان یا غیر آن)، حضور یافتند، آنان را از میراث به جا مانده بهره‌مند کنند. قرآن به پیامبر یادآوری می‌کند که خودش نیز یتیم بوده و خدا پناهش داده است؛ پس به پاس این نعمت نباید با یتیمان قهر کند و آن‌ها را از خود براند و دور کند.

احتياط و دقّت در اموال يتيمان

قرآن کریم به رعایت امانت و نگهداری اموال یتیمان فراخوانده است و با کسانی که اموال یتیمان را ظالمانه حیف و میل می‌کنند، سخت برخورد شده است. قرآن کریم، در سوره نساء آیه ۲، سوره اسراء آیه ۳۴، سوره انعام آیه ۱۵۲ و سوره نساء آیه ۱۰ با عبارات مختلف مردم را به مراقبت از اموال یتیم و رعایت حقوق آن‌ها فراخوانده است. خداوند در قرآن نسبت به اموال يتيمان سفارش مخصوص کرده است، زيرا اموال آنان آسيب پذيرتر از همه چيز است. نمى توانند از آن مراقبت كنند: ﴿وَ لاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِىَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ؛ و به مال يتيم، جز به بهترين صورت [و براى اصلاح]، نزديك نشويد، تا به حدّ رشد خود برسد.﴾(انعام:۱۵۲)

جمله «إِلاَّ بِالَّتِي هِىَ أَحْسَنُ»؛ اشاره به اين مطلب دارد كه اگر براى حفظ و نگهدارى مال يتيم دو راه وجود داشته باشد؛ يكى خوب و ديگر خوب تر، بايد راه احسن و خوب تر را انتخاب كرد. طبق اين آيه شريفه با اموال يتيم بايد با كمال دقّت و احتياط برخورد كرد.

2. خوردن مال یتیم همانند خوردن آتش

﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا؛ کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می‌خورند، تنها آتش می‌خورند و به زودی به آتش سوزانی می‌سوزند.﴾(نساء:۱۰)

3. اكرام يتيمان: خداوند متعال در آيه ۱۷ و ۱۸ سوره فجر به جنبه هاى عاطفى و معنوى برخورد با يتيمان پرداخته، چنين مى فرمايد: «كَلاَّ بَل لاَّ تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَ لاَ تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ»؛ (چنان نيست [كه شما مى پنداريد!] شما يتيمان را گرامى نمى داريد، و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى كنيد). يتيمى كه پدر خود را از دست داده، و از مهر او محروم گشته، و در غم فقدان مادرش اشك ريخته، و از نعمت محبّت او بى بهره شده، نيازمند مهر و محبّت و عاطفه است. لذا خداوند به مسلمانان دستور مى دهد كه يتيم را اكرام كرده، و كمبود عواطف وى را جبران نمايند.

4. قهر بر يتيمان هرگز: آيات ششم تا نهم سوره ضحى نيز به جنبه عواطفى و نحوه برخورد به ايتام پرداخته است. خداوند در اين آيات ابتدا به دوران يتيمى پيامبر(صلى الله عليه وآله) اشاره كرده، و يادآور الطافش به حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) شده، سپس مسلمانان را از تحقير ايتام منع مى كند. به اين آيات توجّه كنيد: «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوَى * وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدَى * وَ وَجَدَكَ عَائِلا فَأَغْنَى * فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلاَ تَقْهَرْ»؛ (آيا او تو را يتيم نيافت و پناه داد؟! و تو را گمشده يافت و هدايت كرد، و تو را فقير يافت و بى نياز نمود، حال كه چنين است، يتيم را تحقير مكن). بنابراين، هيچ كس حقّ تحقير يتيمان را ندارد.

5. بد رفتارى با يتيمان هم رديف كفر به خدا! آيه اوّل و دوّم سوره ماعون تعبير بسيار تكان دهنده‌اى در مورد بدرفتارى با ايتام وجود دارد. به اين آيات توجّه كنيد: ﴿أَرَأَيْتَ الَّذِى يُكَذِّبُ بِالدِّينِ۝۱فَذَلِكَ الَّذِى يَدُعُّ الْيَتِيمَ۝۲؛ آيا كسى كه پيوسته روز جزا را انكار مى كند ديدى؟! او همان كسى است كه يتيم را با خشونت مى راند.﴾(ماعون:۱و۲)

طبق اين آيات خشونت و بدرفتارى با يتيمان همرديف كفر به خداست و در اينجا اين نکته جلب توجّه مي‌کند که در مورد يتيمان مسأله عواطف انساني بيشتر مطرح است تا اطعام و سير کردن؛ چرا که بيشترين رنج يتيم از دست دادن کانون عاطفه و غذاي روح است و تغذيه‌ي جسمي در مرحله‌ي بعد قرار دارد. قرآن کریم، برای برانگیختن مردم در برابر وضع یتیمان، اشاره به حقیقتی می‌کند که گاهی مردم از آن غافل می‌شوند و آن این است که شما با یتیمان مردم همان‌گونه رفتار کنید که دوست می‌دارید در آینده با یتیمان شما رفتار نمایند.

نیازمندی کودک یتیم منحصر به خوراک و پوشاک نیست، بلکه جواب گفتن به عواطف و احساسات قلبی او مهم‌تر است و در ساختمان آینده او فوق‌العاده مؤثّر می‌باشد، زیرا طفل یتیم بسان دیگران انسان است و باید از نظر نیازهای عاطفی نیز تغذیه شود.

6. بخشى از خمس براى يتيمان: در آيات گذشته از خشونت و برخورد تند با يتيمان منع شد، و مسلمانان مأمور اكرام و احترام به يتيمان شدند، و به آنها سفارش شد كه در برخورد با اموال يتيمان دقّت و احتياط را مراعات كنند. هم چنین در آيه شريفه 41 سوره انفال منبع مالى و اقتصادى ايتام نيز معرّفى شده است، تا ايتامِ فاقدِ درآمد و فقير، بتوانند از بخشى از خمس، زندگى خود را اداره كنند. توجّه فرماييد: «وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِّنْ شَىْء فَأَنَّ للهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنتُمْ آمَنْتُمْ بِاللهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَ اللهُ عَلَى كُلِّ شَىْء قَدِيرٌ»؛ (بدانيد هر گونه غنيمتى به دست آوريد، خمس آن براى خدا، و براى پيامبر، و براى خويشاوندان [او] و يتيمان و مستمندان و واماندگان در سفر [از آنها] است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه [با ايمان و بى ايمان در جنگ بدر] نازل كرديم، ايمان آورده ايد، و خداوند بر هر چيزى تواناست).

تشویق به یتیم‌نوازی در روایات

در نگاه روایات، برترین خانه‌ها خانه‌ای است که در آن به یتیمی نیکی شود و بدترین آن خانه‌ای است که بر یتیم بدی شود. کسی که عهده‌دار هزینه زندگی یتیمی شود، در بهشت همراه رسول خدا(ص) خواهد شد. بهشت پاداش کسی است که ناله یتیمی را ساکت کند.

یتیم‌نوازی یکی از سفارش‌های امیرمومنان علی(ع) پس از ضربت خوردن در محراب عبادت بود: «اَللَّهَ اَللَّهَ فِی اَلْأَیتَامِ؛ خدا را خدا را درباره یتیمان، آنان را گاهى سیر و گاهى گرسنه مگذارید، مباد که در کنار شما تباه شوند.»

رسول اکرم (صلى الله عليه وسلم) می‌فرمايند:

« خَيرُ بُيُوتِکُم بَيتُ فيهِ يَتيمُ يُحْسَنُ اِليهِ وَ شَرُّ بُيوتِکُمْ بَيتُ يُساء اِلَيهِ»

بهترين خانه‌هاي شما خانه‌اي است که در آن يتيمي مورد احسان و عطوفت باشد و بدترين خانه‌ها، خانه‌اي است که در آن به يتيمي بدرفتاري و ستم شود.

«مَن اَقعَدَ اليَتيمَ عَلي خُوانِه وَ يَمسَحُ رَاسَهُ يَلينُ قَلبُه»

کسي که يتيمي را در کنار سفره‌ي خود بنشاند و دست نوازش بر سرش بکشد، رقيق‌القلب و مهربان مي‌شود.

رسول اکرم (صلى الله عليه وسلم) می‌فرمايند:

«مَن اَنکَرَ مِنکُم قَساوَةَ قَلبِه فَليُدن يَتيماً فَيلاطِفُه وَليَمسَح رَاسَهُ يَلينُ قَلبُه بِاِذن الله فَاِنَّ لِليَتيمَ حَقاً.» کسي که از بي‌رحمي و قساوت قلب خود ناراضي است، يتيمي را مورد ملاطفت و مهرباني قرار دهد و دست نوازش بر سرش بکشد، اميد است دلش عطوف و مهربان شود و به علاوه يتيم نيز در اجتماع حقي دارد و با مهر و نوازش حق او ادا مي‌شود.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر نمونه، ج۳، ۲۶، ۲۷ آیت الله مکارم شیرازی.

۲. میزان الحکمه، ج۱۴، (ترجمه فارسی)، محمدی ری‌شهری.

۳. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۷۹، ص۲۶۷.