قصاص نابالغ

سؤال

اگر قاتل در قتل نفس نابالغ باشد چگونگی قصاص وی را توضیح دهید؟

بلوغ یکی از شرایط اصلی به وجود آمدن مسؤولیت کیفری است و غیر بالغ جز در خصوص ضمانات مالی، اصولاً مسئول اعمال و رفتاری که انجام می‌دهد، نیست. بر همین اساس یکی از شرایط قصاص این است که قاتل به بلوغ شرعی رسیده باشد؛ بنابراین، اگر غیر بالغ مرتکب قتل عمد شود، قصاص نخواهد شد و این مسئله مورد اتفاق همه فقها می‌باشد.

دو دسته از روایات بر عدم قصاص قاتل غیر بالغ دلالت دارد، یک دسته روایاتی که نابالغ (صبی) را غیر مکلف می‌داند و دسته دیگر، روایاتی که عدم مسؤولیت کیفری نابالغ را در قبال اعمالی که مرتکب می‌شود، مطرح کرده و می‌گوید: عمد الصبی و خطاؤه واحد یعنی عمد و خطای نابالغ یکسان هستند. البته در خصوص پرداخت دیه از نظر فقهای امامیّه، عاقله مسئول هستند، ولی فقهای عامّه، در این مورد اختلاف دارند.

قانون مجازات اسلامی در ماده 140 یکی از شرایط مسئولیت کیفری را بالغ بودن فرد در حین ارتکاب می‌داند. همچنین در ماده 146 مقرر می‌دارد افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند. به این ترتیب قصاص افراد نابالغ منتفی خواهد بود؛ ولی مسئولیت مدنی و جبران خسارت و پرداخت دیه قابل مطالبه است. در ماده 148 نیز مقرر شده‌است در رابطه با اعمال مجرمانه ارتکابی توسط افراد نابالغ بر اساس مقررات همین قانون اقدامات تامینی و تربیتی اعمال شود. در‌این‌باره در تبصره 2 ماده 88 از امکان نگهداری نابالغ 12 تا 15 ساله به مدت سه ماه تا یک سال در در کانون اصلاح و تربیت سخن به میان آمده‌است.

شایان ذکر است که در قتل و هر جرم دیگری که ارتکاب آن توسط افراد نابالغ مستلزم پرداخت دیه یا هر نوع ضمان مالی دیگر باشد دادگاه اطفال و نوجوانان حکم به پرداخت مال خواهد نمود.

به موجب بند ب ماده 292 قانون مجازات اسلامی جنایت ارتکابی توسط فرد غیر بالغ خطای محض محسوب می‌شود. بر اساس ماده 463 همین قانون در جنایات خطای محض اصولا پرداخت دیه با عاقله است. اما در صورت عدم تمکن عاقله یا فقدان عاقله برای مرتکب دیه باید از اموال خود مرتکب پرداخت شود و در صورت عدم تمکن وی دیه از بیت المال پرداخت خواهد شد. براین‌پایه کودک نابالغ در صورت ارتکاب قتل تنها در صورتی مسئول پرداخت دیه خواهد بود که از نظر مالی تمکن داشته باشد و عاقله نداشته باشد یا عاقله او نادار باشند.

احکام یاد شده متأثر از روایات و منابع شرعی است. ماده 468 قانون مجازات اسلامی در تعریف عاقله بیان می‌دارد که «عاقله عبارت است از پدر، پسر بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است.» همچنین در ادامه می افزاید: «همه کسانی که در زمان فوت می‌توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می‌باشند».

مطالعه بیشتر

۱. الینابع الفقهیه، علی اصغر مروارید، ج۴۰، ص۴۱۲.

۲. فقه الصادق(ع)، سید محمد صادق روحانی، ج۲۶.

۳. المبسوط، شیخ طوسی، ج۷، ص۵۰.

۴. شرح قانون حدود و قصاص، مرعشی شوشتری.

۵. محشای قانون مجازات اسلامی، ایرج گلدوزیان، انتشارات مجد.

۶. مجمع الفایده، محقق اردبیلی، ج۱۴.

۷. فلسفه قصاص از دیدگاه اسلام، قدرت الله خسرو شاهی.

8. شرح مختصر قانون مجازات، عباس زراعت