کتاب سلیم بن قیس هلالی

سؤال

نظر علما در خصوص کتاب سلیم بن قیس هلالی چه می‌باشد؟

سلیم بن قیس هلالی
اطلاعات کتاب
نویسنده	سلیم بن قیس هلالی
تاریخ نگارش	قرن اول
موضوع	.
زبان	عربی

کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی،

مؤلف

سلیم بن قیس عامری کوفی هلالی، از محدّثین شیعه و اکابر اصحاب امام علی(ع) و حسنین(ع) و امام سجّاد(ع) و امام باقر(ع) می‌باشد که نزد آنها بسیار محبوب بود و اخبار بسیاری در مدح او وارد شده است. کتاب او معروف و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است.

سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه متولد شد. او خردسالی خود را در کوفه سپری کرد. و از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد. او ۱۲ ساله بود که حضرت محمد(ص) رحلت کرد.

معرفی و جایگاه

کتاب معروفی است که در آن تاریخ و وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر علی علیه السلام و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله با جزئیات بیشتری نسبت به مصادر دیگر در آن درج شده است. عده ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.

کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب‌های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می‌توان به آن رجوع کرد. ولی برخی متفکران شیعه ضمن پذیرش وثاقت سلیم و این که او دارای کتاب مورد قبولی بوده است، درباره کتاب موجود رای به بی‌اعتباری آن داده‌اند. از طرفی برخی افرادی که به نشر کتاب پرداخته‌اند به صحت آن معتقدند.

ابن ندیم، شیخ طوسی، محمدتقی مجلسی و علامه مجلسی از موافقان این کتاب هستند و در مقابل، شیخ مفید، علامه حلی، از مخالفان این کتاب هستند.

این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن آبان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که آبان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.

بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، آبان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.

صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند آبان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.

ابن الغضائری در قرن پنجم جزو نخستین صاحب نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، آبان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.

برخی صاحب نظران در این باره معتقدند تمام محققان شیعه بر مجعول بودن کتاب سلیم رای داده‌اند و برخی البته، مجعول بودن کتاب را مورد تردید قرار داده‌اند.

«اسرار آل‌محمد»
ترجمه فارسی از کتاب سلیم بن قیس هلالی

محتوا

مهمترین موضوعات مطرح شده در این کتاب به شرح است:

1. تأکید بر افضل بودن اهل‌بیت(ع)؛
2. اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)؛
3. تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان؛
4. تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است؛
5. بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی؛
6. واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)؛
7. مرتد شدن همه اصحاب پس از درگذشت پیامبر(ص)، مگر چهار نفر: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر؛
8. توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر؛
9. عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام؛
10. جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان؛
11. پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.

اعتبار کتاب

بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به «سلیم بن قیس» و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. برای مثال می‌بینیم که کشی کتاب را توثیق و تأیید می‌کند و ابن ندیم آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. نعمانی نیز درباره اش می‌گوید که: در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه (علیهم السلام) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت (علیهم السلام) نقل کرده‌اند و نیز درباره این کتاب در «الغیبه» می‌نویسد: «شک نیست که (در میان شیعیان از بین کسانی که علم را حمل و آن را از ائمه روایت کرده‌اند) کتاب سلیم بن قیس هلالی از ارزشمندترین اصول شیعه به‌شمار می‌رود؛ زیرا، آنچه در این اصل آمده است همه از مقداد و سلمان و ابوذر و مانند آنها که پیامبر و علی (علیهماالسلام) را دیده‌اند و کلام شان را شنیده‌اند نقل شده است. کتاب سلیم از اصولی است که شیعه به آن رجوع می‌کند و برآن اعتماد می‌نماید. علاوه بر آنها، قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید که: اوّلین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. و محمد باقر خوانساری نیز درباره اش می‌نویسد که: اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. محدث قمی نیز آن را اوّلین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.

ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده است.

گروهی کتاب سلیم را از اصول مستند و معتبر می‌دانند. در راس این گروه ابوزینب محمدبن ابراهیم نعمانی قرار دارد. آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی اشاره کرد.

عده ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.

عده ای هم این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می‌دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، علامه شعرانی، و علامه حسن‌زاده آملی این نظر را پذیرفته‌اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی می‌داند اما نه به وسیبه آبان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.

برخی کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً تصدیق می‌کنند و ادلّه ابن الغضائری دائر بر مجعول بودن اصل کتاب را نادرست می‌دانند؛ و از سوی دیگر معتقد هستند آنچه از نسخه‌های کتاب در قرون بعد برجای مانده خالی از تحریف و تدلیس نیست. اوّلین کسی که این رأی را پیشنهاد کرده شیخ مفید در کتاب تصحیح الاعتقاد است. او به همین دلیل معتقد است که به روایات سلیم باید به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت.

میان روایتِ مشایخ حدیث از سلیم در قرن چهارم و پنجم با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف است و این خود یکی دیگر از مسائلی است که باید مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. حتی با یک نگاه اجمالی می‌توان دریافت که موضوعات فراوانی از نسخه موجود در هیچ‌یک از متون روایی قرون اولیه نقل نشده است. در مقابل بیشتر روایاتی که از سلیم در آن زمان نقل شده، معمولاً به اخلاقیات و حداکثر به فضایل اهل بیت(ع) اختصاص دارد. بخش مهم و برجسته کتاب سلیم به مثالب و مطاعن مربوط می‌شود. این گونه مضامین در منابع اولیه معمولاً از سلیم روایت نشده است. شواهد بسیاری در دست است که نشان می‌دهد بر روایات سلیم در طول زمان مقداری افزوده شده یا از آن کاسته گردیده است. متن و مضمون پاره ای از روایات سلیم (نسخه موجود) خالی از اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست.

شهرت سلیم بیشتر به دلیل کتابی است که از او به یادگار مانده و در طول قرون متمادی بحث‌های گوناگونی را برانگیخته است. تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوّم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل تسنّن نیز معروف بوده است.

پژوهش‌های جدیدی وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام «سلیم بن قیس» را زیر سؤال می‌برد. بر طبق این پژوهش‌ها، مطالب مربوط به «سلیم بن قیس» در هیچ منبعی تاریخی و رجالی ای جز خود کتاب «کتب سلیم بن قیس» وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتاً به مطالب خود همین کتاب «سلیم بن قیس» رجوع کرده است. همه مطالب این نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی آبان بن ابی عیاش - کسی که به خاطر ضعف در حفظ حدیث و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است.- خبر واحد غیر موثق به‌شمار می‌آیند. وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیداً مخدوش است و به نظر می‌رسد خود آبان بن ابی عیاش یا عده ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده ای گمنام به نام «سلیم بن قیس» بوده‌اند.

یکی از شواهدی که می‌تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته‌ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای مثال سید مرتضی در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی‌آورد و در سراسر آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است. این درحالی است که مخصوصاً در کتاب «الشافی» بر سر مطالبی که به صراحت در نسخه موجود از سلیم آمده با یکی از علمی هم عصر خویش، قاضی عبدالجبار به بحث پرداخته است. شیخ مفید معتقد است: اعتماد و عمل به اکثر روایات آن به جهت تدلیس و آشفتگی جایز نیست و شایسته است از عمل به همه روایات و تقلید از همه راویان آن اجتناب شود؛ بلکه باید به علما مراجعه شود تا بر احادیث صحیح و فاسد آن وقوف حاصل شود.

اشکلات ابن الغضائری

اشکالاتی که ابن الغضائری و به تبع، دیگران، بر کتاب سلیم وارد کرده‌اند عبارت است از:

الف ـ در سند کتاب از اَبان ابن ابی عیاش و ابراهیم بن عمر صنعانی نام برده شده که ابن الغضائری هر دو را ضعیف می‌شمارد. مخصوصاً که گفته‌اند کتاب سلیم تنها از طریق آبان بن سلیم استناد می‌یابد. از این گذشته سند روایت مختلف و پریشان است. عمر بن اُذینه گاه مستقیماً از اَبان نقل می‌کند و گاه به واسطه ابراهیم بن عمر صنعانی. این مطلب بویژه با آنچه در مقدمه کتاب سلیم آمده ناهماهنگ است. در آنجا آبان کتاب سلیم را به عمر بن اُذینه می‌سپارد.

ب ـ در کتاب سلیم نشانه‌هایی از وضع و تدلیس وجود دارد. از جمله آورده است که ابوبکر در هنگام وفات به غصبِ ولایت امیر مؤمنان(ع) اعتراف نمود و فرزندش محمّد بن ابوبکر او را نصیحت کرد. در حالی که محمّد در حجةالوداع به دنیا آمد و در آن زمان تنها سه سال داشته است. همچنین گفته شده که در یکی از روایاتِ سلیم، ائمه شیعه را سیزده نفر دانسته است. از اینجا احتمال داده‌اند که راوی، زیدی مذهب بوده و روایت را بسود اعتقادات خویش جعل کرده است و….