سکر در عرفان
سکر در عرفان به چه معناست؟
سُکر در عرفان، مشی و حالتی صوفیانه است که مستی و غرق سالک در محبت الهی را نشان می‌دهد. عارفان گفته‌اند سکر حیرت و محو و بهتی است که از مشاهده جمال محبوب به دست می‌آید. سکر در تصوف در مقابل صحو قرار گرفته است که به معنای هشیاری است. نماینده بزرگ مکتب و مشرب سکر، بایزید بسطامی است.
تعریف و ویژگی‌ها
سُکر به معنای مستی است؛ اما در اصطلاح عرفا، به مستی خاصی می‌گویند؛ مثلاً می‌گویند: سُکر عبارت از ترک قیود ظاهری و باطنی و توجه به حق است.[۱] هنگامى كه عشق و محبت به آخرين درجه برسد و بر قواى حيوانى و انسانى چيره گردد حالت بهت و سكر و حيرت پديد آيد و سالك را مبهوت و متحير و سرگردان می‌كند. لاهيجى گويد: سكرْ حيرت و دهش است كه از مشاهده جمال محبوب دست می‌دهد. و گفته شده است كه مرحله بيخودى را مرحله سكر گويند كه در آن مرحله سالك را نه دين است و نه عقل و نه تقوى و نه ادراك و در مقام فنا و نيستى محو گشته و از شراب طهور مست و حيران و سر بخاك مذلت و نيستى نهاده. در شرح باباطاهر است كه سكر حقيقى آنست كه سالك در فنا مقام گيرد.[۲]
عزیز الدین کاشانی در تبیین اصطلاح عرفانی سُکر می‌گوید: اهل وجد و حالات عرفانی، به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ برخی محبان و عاشقان ذات هستند، که منشأ وجد و حال آنها، حضرت ذات است. عده‌ای عاشقان صفات‌اند که منشأ وجد و حال آنها، عالم صفات است. عاشقان ذات، در آغاز وجد در پرتوی شعاع انوار ذات، کاملاً مضمحل می‌شود، و سر رشته تمییز و تشخیص از دست و اختیار آنها می‌رود. و در نتیجه به افشاء اسرار ربوبی می‌پردازند و کلمات شطح از آنها صادر می‌شود؛ مثلاً می‌گوید: «سبحانی» یا می‌گوید: «انا الحق» و امثال آن؛ صوفیان این وجد و حال را که در واقع غلبه عشق عارفانه بر سالک طریقیت است، سُکر می‌گویند؛ چون عارف در این حالت، گویا بر اثر غلبه عشق، دچار مستی عارفانه است که قدرت و توان تمییز ظاهر و باطن از او گرفته شده است و چیزهایی بر زبان می‌آورد که از نظر ظواهر شریعت کفر آمیز است.[۳]
ابوحامد غزالى(درگذشت ۵۰۵ق) در مشكاةالانوار، دعوى حلاج (اناالحق) را كلامى عاشقانه و ناشى از سكر وصف كرده كه قائلِ آن بعد از خروج از سكر می‌فهمد كه در حال اتحاد با حق نبوده بلكه شبه اتحاد به وى دست داده است. تصوف در آن دوره از نظر مشرب، در دو مكتب عمده، یعنى مكتب خراسان (اهل سُكْر) و بغداد (اهل صَحْو)، خلاصه شده است.[۴]
برخی از بزرگان اهل معنا که در روش عرفان، کاملاً بر حفظ شریعت مقید هستند، می‌گویند شطحیاتی که از حالت سُکر، برای برخی سالکان طریقت پیش می‌آید، در واقع از نقص در سلوک آنها ناشی می‌شود؛ یعنی چون سلوک آنها کامل نیست، شطح می‌گویند و اگر سلوکشان کامل باشد، هرگز این گونه سخن نمی‌گویند و در مقام باطن، ظواهر را کاملاً حفظ می‌کنند.[۵]
سکر و صحو
سکر به معنای مستی، و صحو به معنای هشیاری در سلوک صوفیان و رابطه عاشقان با پروردگار، به دو نظرگاه متفاوت و دو شیوه ارشاد و تربیت اطلاق شده است. سکر با بایزید بسطامی (درگذشت ۲۶۱) و صحو با جنید بغدادی (درگذشت ۲۹۷) شهرت یافته است.[۶] سکر، حالت وجد صوفیانه و غرق شدن سالک را در محبت الهی نشان می‌دهد و صحو هوشیاری صوفی در مرتبتی قبل از سکر یا پس از آن است که سالک در آن صورت بشری دارد.[۷]
بر سر موضوع تقدم سکر و صحو، میان صوفیان اختلاف است. شیخ صفی‌الدین اردبیلی از پیروان جنید بغدادی و قائل به تقدم صحو بر سکر بود. با آنکه شیخ اهل صحو بود، با سکر در قالب وجد و سماع نیز بیگانه نبود.[۸] قشیری (درگذشت ۴۶۵ق) معتقد است اگر جان و دل سالک پیوندی با حق یافته باشد، سکر و صحو او هردو در راه حق است و در رساله خود بیتی می آورد در تأیید این حرف: چون بامداد ستاره ساغر برآید، مست و هشیار برابرند.[۹] هجویری در کشف المحجوب، سکر را غلبه محبت حق تعالی و صحو را حصول مراد معنا کرده است. خواجه عبدالله انصاری مانند هجویری، صحو را برای رهروان حق بالاتر از سکر می بیند زیرا که صحو مقامی فراتر از انتظار سالک است. و نیز اینکه در مثنوی مولانا ترجیح سکر بر صحو شواهد زیادی دارد.[۱۰]
روش بایزید بسطامی «سُكر» (مستى) ناشى از دوستى و غلبه حق بر باطن سالك بود. وى با روش جنيد بغدادی كه معتقد به «صحو» (هوشيارى) بود مخالفت مى‌ورزيد. اساس اين مكتب بر اين استوار است كه مستى والاتر از هوشيارى است؛ زيرا مستى خودخواهى آدمى را از ميان مى‌برد، و انسان را به فنا مى‌كشاند. حال سكر و غلبه بايزيد را در بسيارى از حكايت منسوب به وى به ويژه «شطحيات» او مى‌توان به روشنى يافت.[۱۱] روش جنید در سلوك برخلاف روش بايزيد تكيه بر صحو بود كه توفيق تأليف ميان شريعت و طريقت و جمع بين ظاهر و باطن است. عطار درباره روش وى گويد: بيشتر مشايخ بغداد در عصر او و بعد از وى مذهب او داشتند و طريق او طريق صحو است بخلاف طيفوريان كه اصحاب بايزيداند.[۱۲]
مطالعه بیشتر
- استعلامی، محمد، فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹.
منابع
- ↑ سجادی، سید جعفر، فرهنگ لغات و اصطلاحات عرفانی، تهران، نشر کتابخانه طهوری، ۱۳۷۰ ش، ص۴۶۸.
- ↑ سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، كومش، بی‌تا، بی‌جا، ج۲، ص۱۰۰۷.
- ↑ عزیز الدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تهران، نشر مؤسسه هما، ۱۳۷۲ ش، ص۱۳۶.
- ↑ محمدهانى ملازاده، «حَلّاج ، حسین بن منصور»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۸، ج۱۳، ذیل مدخل.
- ↑ موسوی خمینی، سید روح‌الله، مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه، تهران، نشر پیام آزادی، ۱۳۶۰ ش، ص۲۰۷.
- ↑ استعلامی، محمد، «سکر و صحو» فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹، ج۲، ص۱۰۵۸، ۱۰۵۹، ۱۰۶۰.
- ↑ حاجی صادقیان نجف آبادی، علیرضا، ابویی مهریزی، محمدرضا، «جایگاه صحو و سکر در طریقت صفوی»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، فروردین ۱۴۰۱، شماره ۷۱، از ۸۷تا ۱۰۱.
- ↑ حاجی صادقیان نجف آبادی، علیرضا، ابویی مهریزی، محمدرضا، «جایگاه صحو و سکر در طریقت صفوی»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، فروردین ۱۴۰۱، شماره ۷۱، از ۸۷تا ۱۰۱.
- ↑ استعلامی، محمد، «سکر و صحو» فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹، ج۲، ص۱۰۵۸، ۱۰۵۹، ۱۰۶۰.
- ↑ استعلامی، محمد، «سکر و صحو» فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹، ج۲، ص۱۰۵۸، ۱۰۵۹، ۱۰۶۰.
- ↑ حسینی، قوام‌الدین، عرفان اسلامى، زمزم هدایت وابسته به پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، ۱۳۸۹، ص۹۹.
- ↑ حسینی، قوام‌الدین، عرفان اسلامى، زمزم هدایت وابسته به پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق(ع)، ۱۳۸۹، ص۹۹.