تاریخچه مسجد جمکران

سؤال

ماجرای ساخت مسجد جمکران چیست؟

درگاه‌ها

بنابر قول مشهور، ساخت مسجد جمکران، بر اساس آنچه میرزا حسین نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) در کتاب نجم الثاقب نقل کرده به عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانی در قرن چهارم قمری برمی‌گردد، که امام زمان(ع) را در بیداری، در محلی که اکنون مسجد جمکران قرار دارد، مشاهده کرد. امام(ع) خطاب به وی، زمینی که در آن قرار گرفته بود را زمین شریفی خواند و به او دستور داد روی آن، مسجدی بنا کند. در این دیدار، کیفیت نماز تحیت مسجد جمکران و نیز نماز امام زمان(ع) در این مسجد، گفته شد.

قول دیگری هم وجود دارد که زمان ساخت مسجد جمکران را به پیش از زمان ورود اشعریان به قم می‌داند که فردی به نام خَطّاب اسدی آن را ساخته است.

سنگ‌نوشته تجدید بنای مسجد مقدس جمکران مربوط به سال ۱۱۵۷ هجری قمری

تاریخچه

جَمکَران، مسجدی منسوب به امام زمان(ع) در محدوده روستای جمکرانِ شهر قم است. این مسجد، که به‌سبب نزدیکی با روستای مذکور، به مسجد جمکران شهرت یافته است و به سبب انتساب به حضرت مهدی(ع)، مسجد صاحب‌الزمان نامیده می‌شود. در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است. به گزارش تاریخ قم، اولین مسجدی که در قم، پیش از مهاجرت اشعریان از کوفه به این شهر در اوایل قرن دوم، بنا گردید، مسجد قریه جمکران بود که «خَطّاب اسدی» آن را بنیان نهاد و در آن به تنهایی نماز می‌گزارد. مدرسی طباطبایی قم‌شناس احتمال داده است که مسجد جمکران فعلی همان مسجد خطّاب اسدی باشد که پس از گریز ساکنان غاضریه از قبیله بنی اسد به جمکران، به هنگام قیام مختار در کوفه، توسعه بیشتری یافت. قول مشهور درباره ساخت مسجد کنونی جمکران به حکایتی برمی‌گردد که حاج میرزا حسین نوری در کتاب‌هایش، از جمله نجم ثاقب، با استناد به کتاب تاریخ قم (اثر حسن‌بن محمد قمی) و نیز کتاب مونس‌الحزین فی معرفة الحق و الیقین (تألیف شیخ‌صدوق، متوفی ۳۸۱)، نقل کرده است.

در تاریخ قم آمده است که نخستین مسجد که در قم ساختند، مسجدی بود که در قریهٔ جمکران بنا شد. اعراب بنی اسد، در اطراف این مسجد منزل گرفتند. سعیدبن جبیر، صحابی معروف پیامبر خدا(ص) نیز ۶ ماه در جمکران نزد این اعراب به سر برد.

روستای جمکران

به نوشتهٔ تاریخ قم (تألیف سدهٔ ۴ق)، جمکران نخستین روستای قم بوده که جمِ ملک آن را بنا نهاده است. در فرهنگ‌های لغت، جم به‌معنای جمشید، پادشاه اساطیری ایران و کران به‌معنای کناره است. برخی گفته‌اند شاید بتوان با در کنار هم نهادنِ برخی اسناد، نتیجه گرفت که «کران» تحول یافتهٔ واژهٔ «کِرْته» یا «کرده» به‌معنای کردن و ساختن است. با توجه به اشارهٔ تاریخ قم، می‌توان حدس زد که جمکران، از دیرباز دارای تقدس بوده است؛ و به‌سبب شباهت لفظیِ آن با «جمکرد» به‌معنای «ساخته شده به دست جمشید»، و نیز شباهت مکان جغرافیایی، می‌توان آن را با اسطورهٔ ساختن باغ یا قلعه‌ای به فرمان اهوره‌مزدا به دست جمشید تطبیق داد.

روایت میرزا حسین نوری از ساخت مسجد جمکران

میرزا حسین نوری در کتاب نجم الثاقب از کتاب تاریخ قم و آن کتاب از کتاب مونسُ الْحَزین فی معرفةِ الْحَق وَ الْیَقین، منتسب به شیخ صدوق، ماجرای ساخته شدن مسجد جمکران را چنین بیان کرده است:

شیخ عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانی می‌گوید: من شب سه‌شنبه، ۱۷ رمضان ۳۹۳ق در خانه خود خوابیده بودم. گروهی از مردم به در خانه آمدند و من را از خواب بیدار کردند و گفتند: «امام مهدی(ع) تو را می‌خواند او را اجابت کن.» آنها من را به محلی که اکنون مسجد (جمکران) است آوردند.

در روایات به تفصیل آمده است که حضرت مهدی(ع) به حسن بن مثله امر می‌کند تا این مسجد را بسازد. و نیز نماز مخصوص آن و قربانی کردن یک بز و دریافت وجوه حاصل از اراضی رَهَقِ ناحیه اَردَهالِ کاشان، برای احداث مسجد در آن دیدار گفته شده است.

منبع حدیث

جشن نیمه شعبان در مسجد جمکران در سال ۱۳۹۵ش

محدّث نوری این حکایت را در جنّة المأوی و نجم الثاقب، نقل کرده و آن را از مخطوطات سید نعمة اللَّه جزایری نقل می‌کند که وی آن را از ترجمه فارسی تاریخ قم و تاریخ قم، آن را از کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین شیخ صدوق روایت کرده است. شیخ محمد کچویی در أنوار المشعشعین فی تاریخ قم و القمیین، این حدیث را از کتاب خلاصة البلدان نوشته سیّد محمّد بن محمّد بن هاشم رضوی قمی و وی آن را از مونس الحزین شیخ صدوق روایت کرده است. به جز این دو منبع، مصدر مکتوب کهن دیگری در اختیار نیست که این گزارش در آن ثبت شده باشد. سایر آثار، از این دو کتاب نقل کرده‌اند و بدانها نسبت می‌دهند.

نقد حکایت میرزا حسین نوری

محققان و علما چندین اِشکال بر این حکایت وارد کرده‌اند، که از آن جمله است:

• کتابی از شیخ صدوق به نام مونس الحزین موجود نیست؛ بلکه در کتب فهارس نیز چنین اثری به شیخ صدوق منسوب نشده است.
• کتاب تاریخ قم به زبان عربی بوده و نویسنده‌اش حسن بن محمّد بن حسن قمّی معاصر شیخ صدوق است. متن اصلی این کتاب موجود نیست.
• تاریخ قم در سال ۸۶۵ ق توسط حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمّی به فارسی ترجمه شده که اینک موجود است؛ ولکن تنها چند فصل آن به جای مانده است و داستان جمکران در متن حاضر، موجود نیست. البته به سبب نقص کتاب، نمی‌توان ادّعای عدم وجود داستان جمکران در کلّ کتاب را مطرح کرد.
• دست‌خطهای سیّد نعمت اللَّه جزایری از تاریخ قم که محدّث نوری از آن نقل کرده، مفقود است و این داستان در آثار فراوان حدیثی سیّد نعمت اللَّه جزایری که اینک در دسترس است، وجود ندارد.
• کتاب خلاصة البلدان سیّد محمّد رضوی نیز مفقود است و معلوم نیست وی به چه سندی این داستان را از کتاب مونس الحزین نقل کرده است.
• در این گزارش، سال وقوع داستان، ۳۹۳ ق ذکر شده است و داستان از کتاب شیخ صدوق که در سال ۳۸۱ ق فوت کرده منقول است؛ یعنی وقوع داستان، دوازده سال پس از فوت نویسنده کتاب مونس الحزین است.
• جای تعجّب است که اعمال مسجد جمکران در هیچ‌یک از کتب ادعیه و مزار کهن، از قبیل: کامل الزیارات، مصباح المتهجّد، و کتب سیّد ابن طاووس، کفعمی و ابن فهد حلّی مذکور نیست و حتّی شیخ عبّاس قمّی، آن را در اصل مفاتیح الجنان نیاورده؛ بلکه در ملحقات (باقیات الصالحات) آورده است که اینک در حواشی مفاتیح الجنان جای دارد.
• همچنین محدّثان بزرگی چون علّامه مجلسی و سیّد هاشم بَحرانی در کتب خود- که دایرة المعارف حدیث شیعه اند- به این روایت اشاره‌ای ندارند.
• نیز نام این مسجد در کتب کهن تاریخی بویژه در کتاب نقض عبدالجلیل رازی (ق ۶ ق) که به گزارش مساجد و مدارس قم اهتمام داشته، موجود نیست.
• درباره این مسجد در هیچ‌یک از منابع تاریخی سخنی نیست و تنها منشی قمی، ضمن وقایع سال ۹۸۶، در شرح‌حال میرغیاث‌الدین محمد میرمیران نوشته است که او به هنگام توقف در قریه لَنجَرودِ قم، گاهی در مَقامِ با احترام امام مهدی(ع) در جمکران اعتکاف می‌کرد، که به گفته فقیهی مقصود از آن مقام، مسجد جمکران است. اطلاع دیگر، مأخود از کتیبه تاریخی مسجد، مشتمل بر شعری با مادّه تاریخ ۱۱۶۷، است که به تعمیر مسجد در آن سال اشاره دارد.