کاربر:Rezapour/صفحه تمرین

پرونده:خانۀ کعبه.jpg

کعبه

کعبه را مقدس‌ترین مکان بر روی زمین، نخستين محل عبادت همگانی و قبله مسلمانان که باید در هنگام نماز رو به سوی آنجا، نماز بخوانند. کعبه را نماد توحید و علامتی برای جهت دادن تمام موجودیت انسان به سوی خدواند به‌شمار آورده‌اند. در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کرد. در حریم کعبه که حرم خوانده می‌شود، کسی حق تعرض به انسان و شکار را ندارد.

این بنا، علاوه بر کعبه به نام‌های دیگری از جمله، «البیت الحرام»، «البیت العتیق»، «البیت‌ المعمور» و «البیت المحرم» نیز خوانده می‌شود. امام علی (ع) در داخل کعبه متولد شد.

مشهور عالمان شیعه براساس روایات، تاریخ بنای کعبه را پیش از ابراهیم (ع)، در دوره آدم(ع) و حتی قبل از خلقتِ حضرت آدم دانسته‌اند. به اعتقاد اینان، حضرت ابراهیم به همراه فرزندش اسماعیل، کعبه را براساس همان پایه‌هایی که داشته، تجدید بنا کردند. البته برخی مخالف بوده و بنای اولیه کعبه را توسط ابراهیم(ع) دانسته‌اند.

پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید. قریش به بازسازی آن کعبه پرداخت و سقفی و ناودانی را برای اولین بار برای کعبه قرار دادند. در سال ۶۴ هجری، کعبه توسط عبدالله بن زبیر تغییراتی داده شد که بیشتر آن‌ها پس از او توسط حجاج بن یوسف به حالت قبل بازگشت. در سال ۱۰۴۰ قمری نیز به جهت خرابی کعبه توسط سیل، مورد بازسازی مجدد قرار گرفت. همچنین در دوره حاکمان سعودی نیز بیرون و داخل کعبه مورد ترمیم قرار گرفت و بخش‌هایی مانند سقف، تعویض گردید.

داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راه‌پله برای رفتن بر روی سقف کعبه است.[۹۱] این اتاقک، دارای در کوچکی است که در توبه خوانده می‌شود.

کعبه دارای چهار رکن است که رکن حجر الاسود به جهت قرار گرفتن حجر الاسود در آن و آغاز طواف از آنجا، شهرت بیشتری دارد.

معرفی و جایگاه

امام علی (ع):
خدا کعبه را برای اسلام نشان، و
برای پناهندگان خانه امان ساخت».

شریعتی:
اینک کعبه است، در میانه گردابی، گردابی خروشان که چرخ می‌خورد و کعبه را طواف می‌کند. یک نقطه ثابت در وسط و جز او، همه متحرک در پیرامونش، دایره‌وار بر گردش. ثبوت ابدی و حرکت ابدی! آفتابی در میانه و بر گردش، هر یک، ستاره‌ای در فلک خویش، دایره‌وار بر گرد آفتاب.

کعبه را مقدس‌ترین و محترم‌ترین مکان بر روی زمین، نخستين خانه توحید و وسیله هدایت جهانیان دانسته‌اند. قرآن این خانه را خانه مبارکى خوانده و دلیل آن‌را وسیله هدایت، همبستگى، اتحاد، تقرب به خداوند و ... دانسته‌اند.

امام علی(ع) کعبه را پرچمی برای اسلام معرفی کرده و امام صادق(ع)‌ نگاه به کعبه را عبادت دانسته و باور داشت مادامی که کعبه پابرجاست، دین پایدار خواهد بود.

در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کرد. در حریم کعبه که حرم خوانده می‌شود، کسی حق تعرض به انسان و شکار را ندارد.

کعبه را نماد توحید دانسته‌اند. اما با گذشت زمان از صورت معبد یکتاپرستانه به صورت بتکده درآمد. پیامبر اسلا پس از فتح مکه، بت‌های کعبه را از بین برد و برای شکستن بت بزرگ بر بالای کعبه، علی(ع)‌ بر روی دوش خود قرار داد تا آن‌را بشکند.

ناصرخسرو، متکلم و شاعر اسماعیلی در قصیده‌ای که بهترین‌های عالم هستی را برشمرده، کعبه را برترین بناها دانسته است.

قبله اولیه مسلمانان، بیت المقدس بود تا اینکه در مدینه آیه‌ای نازل شد و دستور تغییر قبله به سوی کعبه داده شد و کعبه تبدیل به قبله مسلمانان گشت. و بر هر مسلمان لازم شد هنگام خواندن نماز، به سمت کعبه قرار بگیرند.

برای کعبه و حج، مسئولیت‌های مختلفی میان اعراب جاهلی وجود داشت و پیامبر اسلام، پس از فتح مکه توسط سپاه اسلام، تنها دو مسئولیت را تأیید کرده و باقی گذارد؛ یکی سدانت کعبه و دیگری سقایت حاجیان.

شهید مطهری از متفکران معاصر شیعه معتقد بود براساس آیات قرآن، کعبه، خانه‌ای پربرکت و منشأ خیرات و برکات برای اهل توحید و مسلمانان است.‏

الگو:جمع شدن، و آن را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود گردانند، تا مردم با عشق قلب‌ها، ... به مکه روی آورند، ... و گرداگرد کعبه، لا اله الا اللّه بر زبان جاری سازند، و در اطراف خانه، طواف کنند، و با موهای آشفته، و بدن‌های پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس‌های خود را که نشانه شخصیت هر فرد است درآورند، و با اصلاح نکردن موهای سر، قیافه خود را تغییر دهند، که آزمونی بزرگ، و امتحانی سخت، و آزمایشی آشکار است برای پاکسازی و خالص شدن، که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد. الگو:پایان جمع شدن

فهرست اسامی کعبه

• در علت نامگذاری خانه خدا به «کعبه» که قرآن نیز از این نام استفاده کرده، دو علت ذکر شده است:
  • خانه خدا به شکل مربّع است و عرب این اسم را به خانه‌ای که چهار گوش باشد اطلاق می‌کند. این نام به جهت استفاده بسیار، برای خانه خدا، تعیین گردید.
  • کعبه در لغت به معنای ارتفاع آمده‌است. بنای کعبه به‌جهت ارتفاع و بلندی که از سطح زمین دارد، به این نام خوانده شده‌است.
• از کعبه با نام «عتیق (آزاد)» نیز یاد شده است. از امام باقر(ع) در علت نامگذاری کعبه به عتیق پرسیدند و امام علت آن‌را چنین دانست که آن، خانه‌ای است آزاد و رها از همه مردم دانست که هیچ‌کس مالک و صاحب آن نیست.

• به کعبه، «بیت» نیز گفته می‌شود و در بسیاری از آیات، از تعبیر «بیت» برای کعبه استفاده شده که از مشهورترین آن‌ها، تعبیر بیت‌الله (خانه خدا) است. نام‌های دیگر در قرآن، البیت، البیت الحرام، البیت العتیق، «البیت‌ المعمور» و «البیت المحرم» است.

• در زمان‌های بسیار قدیم، کعبه به نام‌های دیگری چون قادِس، ناذِر و القریة القدیمة نیز خوانده می‌شد.

معنویت کعبه

کعبه را قبله و علامتی برای جهت دادن تمام موجودیت انسان به سوی خدواند به‌شمار آورده‌اند. ارزش کعبه را به این دانسته‌اند که به نام توحید ساخته شده و یک «ارزش اعتقادی بزرگ مافوق بشری و بشری دارد و آن اینکه به نام یک فکر ساخته شده: توحید، به دست یک انسان ساخته شده و او بنیانگذار توحید.»

اقبال لاهوری متفکر بزرگ اسلامی، نیز به اصل توحید در مورد کعبه اشاره دارد: الگو:شعر۲

محمدحسین غروی اصفهانی از فقیهان شیعه نیز چنین سروده: الگو:شعر۲

هانری کربن شرق‌شناس مشهور، در نوشته‌هایی به راز معنویت کعبه از نگاه مسلمانان پرداخته و اجسام این جهان را نشان و نقش‌گرفته از صورت‌های عالی در جهان دیگر می‌داند. او واقعیات این جهان را در حکم آینه‌ای دانسته که صورت‌هایی از نور را منعکس می‌کنند. او حج و مناسکی که در معبد کعبه انجام می‌گیرد را صورت دهنده جسم نوری زائر می‌داند که در ملکوت جسم وی تأثیر می‌کند.

در مورد کعبه آورده‌اند که صاحب خانه خداست و مردم، اهل خانه هستند. به همین دلیل، حاجی از هر کجا که آمده باشد، نماز را کامل می‌خواند. چرا که او مسافر نیست. به خانهٔ خود رجعت نموده‌است. سنایی، شاعر و عارف مسلمان قرن ششم هجری، انسان را به ترک تعلّقات مادّی دعوت می‌کند و معتقد است تا زمانی که انسان با خود هست و خود را در نظر دارد، در کعبه نخواهد بود.

بنای کعبه

روایات بسیاری، تاریخ بنای کعبه را پیش از ابراهیم (ع)، در دوره آدم (ع) و حتی قبل از خلقتِ حضرت آدم دانسته‌اند. مشهور عالمان شیعه نیز بنای کعبه را پیش از حضرت ابراهیم دانسته‌اند. این بنا تا زمان طوفان حضرت نوح باقی بود و سپس در طوفان نوح از بین رفت. حضرت ابراهیم به همراه فرزندش اسماعیل، کعبه را براساس همان پایه‌هایی که داشته، تجدید بنا کردند.

برخلاف این نظریه، علامه طباطبایی، بنای کعبه را توسط ابراهیم (ع) و نه پیش از آن، دانسته است. او معتقد است بدون شک، ابراهیم کعبه را بنا کرده است.

غزالی:
اما طواف و سعی بدان ماند ک بیچارگان به درگاه ملوک شوند و گِرد کوشکِ ملکِ همی گردند تا فرصت یابند که حاجتِخویش را عرضه کنند و در میانِ سرای همی شوند و همی آیند و کسی را جویند که ایشان را شفاعت کند و امید می‌دارند که مگر ناگاه چشمِ ملِک برایشان افتد و به ایشان نظری کند.

محمد جواد مغنیه از مفسران معاصر شیعه، روایت‌های بنای کعبه قبل از آدم را خبر واحد دانسته و نمی‌پذیرد. او معتقد است مسئولیت و تکلیفی بر دانستن تاریخ بنای کعبه نداریم. شیخ طوسی نیز نظری در این مسئله نمی‌دهد و تنها به ذکر اختلافی بودن آن، اکتفا کرده است.

بازسازی‌های کعبه

پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید. کعبه تا پیش از آن، دارای سقف نبود. پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد. و سقفی برای کعبه بنا کرده و ناودانی نیز برای آن ساختند. دیوار کعبه، ساخته توسط حضرت ابراهیم را ۹ ذراع (حدود چهار متر و نیم) بود که در بازسازی، قریش، ارتفاع آنرا به ۱۸ ذراع (حدود ۹متر) رساند.

تخریب و بازسازی عبدالله بن زبیر و حجاج بن یوسف

در سال ۶۴هجری، سپاه زبیریان با سپاه شام درگیر شدند و در این نبرد کعبه، آسیب جدی دید. عبدالله بن زبیر با وجود مخالفت برخی از اصحاب، باقی مانده دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد. او در بازسازی، ارتفاع کعبه را به ۲۷ ذراع (حدود ۱۳ متر و نیم) رساند. در کعبه را بر روی زمین قرار داد و برای کعبه دو سقف قرار دارد. ابن‌زبیر برای کعبه دو در قرار داد؛ یکی برای ورود و یکی برای خارج شدن. او کمی از حجر اسماعیل را داخل در کعبه کرد و با دستان خود حجر الاسود را در جایش قرار داد. پس از کشته‌شدن ابن‌زبیر، حجاج بن یوسف بسیاری از تغییرات ابن‌زبیر را به حالت قبل بازگرداند.

بازسازی در ۱۰۴۰ق
در سال ۱۰۳۹ قمری سیل بزرگی در مکه جاری گردید. آب به داخل مسجدالحرام راه یافت و دیوارهای کعبه را ویران کرد. در نهایت، دیوارهای باقیمانده را فرو ریختند و خانه خدا را از نو بنا کردند گزارش این سیل و تجدید بنای آن توسط ملا زین‌العابدین کاشانی از علمای شیعه در آن زمان، که خود در این بازسازی کارگری می‌کرده، در رساله کوچکی به نام «مُفَرِّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام» نوشته شده است.

بازسازی در دوره معاصر

پس از بنای مجدد کعبه در سال ۱۰۴۰ قمری، بر کلیت کعبه تنها تعمیر و ترمیم صورت گرفته است. مهم‌ترین این ترمیم‌ها، در سال ۱۴۱۴ق آغاز شد و تا سال ۱۴۱۵ق مرمتِ دیوارهای بیرونی کعبه تمام گردید. این کار بدون نصب دیوارهای کارگاهیِ موقت و تنها با داربست‌های روباز صورت پذیرفت و مجموعه عملیاتی که انجام می‌شد، در معرض دید زائران و حاجیان بود. طرح مرمت درون کعبه نیز در دهم محرم سال ۱۴۱۷ق و پس از مطالعات و بررسی، به مرحله اجرا درآمد. در این طرح، علاوه بر ترمیمِ بخش‌های مختلف در درون کعبه، ستون‌ها و سقفِ کعبه به‌صورت کامل برداشته شد و از نو تجدید گردید.

بخش‌های بیرونی کعبه

حجر الاسود
حجرالاسود: سنگی مقدس و نصب شده بر دیوار کعبه که طواف از آن آغاز و بدان ختم می‌شود.

پرونده:Kaaba details map.jpg

اطلاعاتی دربارهٔ کعبه

مستجار و ملتزم
مستجار، بخشی از دیوار غربی خانه خدا که در دیوار پشت کعبه قرار گرفته است. مستجار در نزدیکی رکن یمانی و روبه‌روی در خانه خدا قرار گرفته است. دیوار کعبه که برای فاطمه بنت اسد، مادر امام علی (ع) گشوده شد و او برای به دنیا آوردن علی (ع) وارد آن گشت، مستجار دانسته شده است.

ملتزم را در یک معنا، بخشی از دیوار کعبه میان حجر الاسود و در کعبه دانسته‌اند و در معنای دیگر، هم‌معنای مستجار استفاده شده است.

در کعبه
درِ کعبه بر دیوار شرقی کعبه واقع شده و در روایات شیعه به خواندن دعا در زمان رسیدن به آن، توصیه کرده‌اند.

شاذروان
شاذَروان

برآمدگی کوتاه در اطراف دیوار کعبه که جز در بخش حجر اسماعیل، در سه سمت دیگر کعبه وجود دارد. مشهور فقیهان شیعه، این برآمدگی را جزو کعبه دانسته‌اند که طواف کننده باید خارج از آن، طواف کند.

ناودان طلا

ناودانی از جنس طلا بر بالای دیوار شمالی کعبه که آب بر روی سقف را به محوطه حِجر اسماعیل می‌ریزد. به دعا زیر این ناودان توصیه شده و آن را مستجاب دانسته‌اند.

پرده کعبه

پوشاندن کعبه را از سنت‌هایی با سابقه طولانی و پر اهمیت دانسته‌اند که یکی از مناصب مهم در دوره جاهلی، پرده‌داری کعبه بود. پوشش کعبه، رنگ‌های مختلفی داشت؛ در برخی دوره‌ها با پارچه سفید، پارچه سبز و گاه زرد رنگ بود تا اینکه در عصر «الناصر عباسی» به رنگ سیاه در آمد و از آن به بعد به همین رنگ باقی ماند. پرده کعبه عموما در مصر و شام آماده می‌شد و در موارد اندکی توسط برخی مناطق دیگر از جمله ایرانیان تهیه شد. امروزه این پرده در کارگاهی در عربستان، آماده می‌گردد.

داخل کعبه

کعبه در ابتدای ساخت سقف نداشت و در بازسازی توسط قریش در سال پنجم پیش از بعثت، سقفی برای آن قرار دادند و شش ستون در دو ردیف سه‌تایی برای آن ساختند. در بازسازی کعبه توسط ابن‌زبیر، شش ستون تبدیل به سه ستون گشت و امروزه نیز تنها سه ستون باقی است.

پرونده:Dar dakhel kabe.png

باب التوبه در داخل کعبه

قریش برای کعبه یک سقف قرار داد، اما ابن‌زبیر در بازسازی، دو سقف برای کعبه قرار داد؛ زیرا در زمان وی کف کعبه هم‌سطح مسجد شده بود و فاصله کف تا سقف بسیار بود.

داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راه‌پله برای رفتن بر روی سقف کعبه است. این اتاقک، دارای در کوچکی است که در توبه خوانده می‌شود. این در از طلا ساخته شده است.

از دوران‌های قدیم قبائل، طوائف و پادشاهان، هدایایی را برای نصب در درون کعبه ارسال می‌کردند. همچنین چاهی در دورن کعبه وجود داشته که هدایا را در آن قرار می‌دادند. این چاه در بازسازی کعبه توسط قریش، از بین رفت.

ارکان کعبه

کعبه دارای چهار رکن است:

• رکن شرقی (رکن حجر الاسود): این رکن تقریباً به سمت مشرق و چاه زمزم قرار داشته و حجرالاسود در آن جای دارد. آغاز هر طواف از مقابل رکن حجرالاسود و پایانش نیز در مقابل همین رکن است.
• رکن شمالی یا عراقی: یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به سمت شمال عربستان، یعنی کشور عراق واقع شده و طواف‌کننده پس از آن به حِجر اسماعیل می‌رسد.
• رکن غربی یا شامی: رکن غربی یکی از زوایای کعبه است که در سمت مغرب واقع شده و طواف‌کننده پس از حِجر اسماعیل به آن می‌رسد.

• رکن جنوبی یا رکن یمانی: رکنی که مستجار در کنار آن قرار دارد. رکن یمانی یا جنوبی یکی از زوایای کعبه است که تقریبا به سمت جنوب و کشور یمن قرار دارد و حاجیان در حال طواف، پس از آن به حجر الاسود می‌رسند.

رویدادهای مهم

ولادت امام علی (ع)

مقالهٔ اصلی: مولود کعبه

امام علی (ع) در داخل کعبه متولد شد. برخی منابع اهل‌سنت نیز این واقعه را گزارش کرده‌اند.

نصب حجر الاسود به وسیله پیامبر (ص)

همچنین ببینید: حجر الاسود

پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید. پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد. در هنگام بازسازی، هر قبیله خواستار نصب حجرالاسود بود. اختلاف شدت گرفت و سرانجام با پیشنهاد حضرت محمد (ص)، سنگ را در لباسی گذاشت و اطراف آن را به رؤسای قریش سپرد و چون به پایه بنا رسیدند، سنگ را با دست خود برداشت و در جای مخصوص گذاشت.

موارد دیگر

مقاله‌های اصلی: اصحاب فیل، عام الفیل، و ابرهه

ابرهه، فرمانروای یمن در سال ۵۷۱ میلادی به قصد ویران ساختن کعبه، به مکه حمله کرد.

اما هنگامی که بدان جا رسیدند، با معجزه الهی، پرندگانی از آسمان بر آنها بارانی از سنگریزه فرو ریخته و سپاه ابرهه را نابود ساختند.

در پی امتناع عبدالله بن زبیر از بیعت با یزید، سپاهی به فرماندهی حصین بن نمیر برای مبارزه با او عازم مکه شد. در ماه محرم سال ۶۴ هجری به مکه رسید و در ربیع الاول همان سال با منجنیق به سپاه ابن‌زبیر حمله کردند که در این حمله، آسیب جدی به کعبه رسید.

در ماه ذی‌الحجه سال ۳۱۷ قمری، قرمطیان به مکه یورش بردند. آنها حجرالاسود را از کعبه کندند و به پایتخت خود بردند. آنها در سال ۳۳۹ در مقابل مبلغی فراوان، حجرالاسود را به کعبه بازگرداندند.

کعبه در ادبیات فارسی

عبید زاکانی:
کسی وصال تو ای کعبه مراد نیافت
که باطنش به خرابات و ظاهرش باتوست

سعدی:
عبدالقادر گیلانی رحمة الله علیه را دیدند در حرم کعبه روی بر حصبا نهاده همی گفت: ای خداوند ببخشای! وگر هر آینه مستوجب عقوبتم در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم.

پرون اعتصامی: الگو:شعر۲

حافظ: الگو:شعر۲

عطار الگو:شعر۲

شاه نعمت‌الله ولی: الگو:شعر۲

حافظ: الگو:شعر۲

سعدی: الگو:شعر۲ الگو:شعر۲

نگارخانه

• Dar kabe bedone parde.jpg

  در کعبه

• Kabe az bala.jpg
• Kabe ghadim.jpg
• Kabe ghadim1.jpg
• طواف کعبه حج ۱۴۳۸.png
• Kabe v baran.jpg
• Kabe 1297.jpg

  کعبه در سال ۱۲۹۷ق

• Kabe v tavaf.jpeg
• Saghfe kabe.PNG

  تمیز کردن پشت‌بام کعبه با روبات

منابع

• ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق: ابی‌الفداء عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
• ‌ ابن‌شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
• ابن‌کثیر‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
• ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر، ۱۹۹۷م.
• ابن‌منظور، لسان العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق.
• ابن‌هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
• اقبال لاهوری، محمد، «پیام مشرق، بخش ۲۱۸، می‌تراشد فکر ما هر دم خداوندی دگر»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• ‌«الهی! خانه کجا و صاحب خانه کجا؟»،‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۲مرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• امام خمینی، مناسک حج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
• امام، سید جلال، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی»، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• امین کردی، عبیدالله، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• «اهمیّت کعبه و مراسم حج در روایات»، سایت آیت‌الله مکارم شیرازی،‌ تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• انصاریان، حسین، «حج در آینه عرفان»، سایت کتابخانه مرکز فقاهت،‌ تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• «باب الكعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی، تاریخ بازدید:۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
• بهاءالدین، خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
• پروین اعتصامی، «دیوان اشعار، قصیدهٔ شمارهٔ ۸» سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• جناتی، محمدابراهیم، «اسامی کعبه در قرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی،‌ تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• حافظ، «غزل شمارهٔ ۲۰۸»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• حافظ، «غزلیات، غزل شمارهٔ ۲۵۵»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، مصر، دارالحرمین، ۱۴۱۷ق.
• دفتری فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۶ش.
• «راز ولادت علی علیه‌السلام در درون کعبه»، پایگاه امام علی(ع)،‌ تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• رفیعی، سید جواد، «شریعتی و حج»، سایت زیتون، تاریخ درج مطلب: ۱۷مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید:۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• سعدی، «دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۹۵»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• سعدی، «دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۲۳۱»،‌ سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر۱۴۰۱ش.
• ‌سعدی، «گلستان، باب دوم در اخلاق درویشان، حکایت شمارهٔ ۳»،‌ سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر۱۴۰۱ش.
• سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
• شاه نعمت‌الله ولی، «غزلیات، غزل شمارهٔ ۴۴۸»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• شجاعی، محمد، «کعبه در آیینه شعر»، سایت میقات حج، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ق.
• شراب، محمد حسین، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، مترجم: محمدرضا نعمتی، حمیدرضا شیخی، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۳ش
• شریعتی، علی «توحید و شرک»، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• ‌ شریعتی، علی، حج، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شارح سیدمحمد کلانتر،‌ قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
• شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: آقابزرگ تهرانی، تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاءالتراث، ۱۴۱۶ق.
• شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
• ‌ صفری فروشانی، نعمت‌الله، مکه در بستر تاریخ، قم، مرکز جهانی علوم انسانی، ۱۳۸۶ش.
• طباطبائی، سید محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، ۱۴۱۷ق.
• طبری، تاریخ الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۸م.
• ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی‏، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
• عاملی، سیدمحمدحسین ترحینی‌، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة‌، قم، دارالفقه ۱۴۲۷ق.
• عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
• عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۱۰۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• غزالی، ابوحامد محمد، کیمیای سعادت، تصحیح: حسین خدیوجم، تهران، کتیبه، ۱۳۸۰ش.
• غفاری، ابراهیم، راهنمای حرمین شریفین، بی‌جا، اسوه، ۱۳۷۰ش.
• فعالی، محمدتقی، «اسرار عرفانی کعبه»، سایت حوزه، تاریخ درج مطلب:۱۵ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
• قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
• کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۲»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۷، آبان ۱۳۴۷ش.
• کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۳»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۸، فروردین ۱۳۴۸ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
• مروج، حسین، اصطلاحات فقهی، قم، بخشایش، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۷۷ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
• مطهری، مرتضی،‌مجموعه آثار، تهران، صدرا، بی‌تا.
• الشریف،‌ عبدالرحیم، «معلومات عن باب التوبة فی الکعبة»، سایت موضوع، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• منتظری، حسینعلی، احکام و مناسک حج، قم، نشر سایه ۱۴۲۸ق.
• موسوی شاهرودی، سیدمرتضی، تهران، جامع الفتاوی مناسک حج، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۴۲۸ق.
• یزدانی، خلیل الله، «حج در آینه شعر فارسی»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.