جایگاه خانواده در قرآن

سؤال

جایگاه خانواده را از دیدگاه قرآن تبیین کنید؟

خانواده از دیدگاه قرآن، از جایگاه محوری و کلیدی برخوردار است و هستهٔ مرکزی شکل‌گیری جامعه را تشکیل می‌دهد. خانواده از منظر قرآن شریف، خشت بنای اجتماع است. جایگاه خانواده، در ساختمان جامعه، هم چون «اتم» در ساختان اجسام طبیعی است. اگر خانواده سالم و صالح و استوار باشند. می‌توان به داشتن جامعه‌ای سالم، صالح و متعالی و استوار امیدوار بود. به صورت پیوند رفت و برگشتی: خانواده سالم مساوی با جامعه‌ای سالم.

از این جهت قرآن شریف، جایگاه خانواده را در عرصه‌های مختلف و متنوع، مورد بررسی قرار داده است، محورهای مهمّی که قرآن شریف جهت تبیین جایگاه خانواده بدان پرداخته است عبارتند از:

۱. بررسی جایگاه ارزشی خانواده: در این راستا آیات زیادی وارد شده است. از جمله آن عبارت است از: ﴿یا ایّها النّاسُ اتقوا ربّکم الذّی خَلقکُم مِن نفسٍ واحده…﴾ «ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید. همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید؛ و همسر او (نیز) از جنس او خلق کرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت. و از خدا بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید؛ و) و هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او می‌برید. (و نیز) از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید؛ زیرا خداوند مراقب شماست.»

علامه طباطبائی ذیل آیه «۲۲۳» سوره بقره می‌فرماید: نسبت زنان به جامعه انسانی، نسبت کشتزار است به انسان کشت‌کار. همان طوری که کشتزار برای بذر لازم است، و اگر نباشد بذرها به کلی نابود می‌شود و دیگر غذایی برای حفظ حیات و ابقای آن نمی‌ماند هم‌چنین است اگر زنان نباشند، نوع و نسل انسانی دوام نمی‌یابد و قطع می‌شود؛ لذا خداوند از طریق رحمت و مودت این پیوند را مستحکم نموده است و جایگاه ارزش آن را حفظ نموده است در جای دیگر قرآن شریف پیوند تنگاتنگ مرد و زن را چونان پیراهن تن یکدیگر تشبیه می‌کند و با این تشبیه اوج جایگاه ارزشی خانواده را بیان می‌کند. می‌فرماید: ﴿هُنَّ لباسٌ لکم و اَنتم لباسٌ لهنّ﴾ یعنی «آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها، (هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگر)».

۲. جایگاه حقوقی خانواده از دیدگاه قرآن: قرآن شریف برای تثبیت جایگاه خانواده، به حقوق خانواده، به صورت محوری نگاه می‌کند و به آن اهمیت زیادی می‌دهد. در مورد حقوق فرزندان می‌فرماید: «مادران، دو سال تمام فرزندان خود را شیر می‌دهند، (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند برای او متولّد شده (پدر)، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به‌طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد، حتی اگر طلاق گرفته باشد) هیچ‌کس موظف به بیش از توانایی خود نیست…» در راستای جایگاه حقوقی خانواده بحث‌های زیادی مانند استقلال زن، مدیریت خانواده، محارم، چند همسری، عدالت در خانواده، مسؤولیت طبیعی زن در خانواده، و… مطرح است که بررسی همه آن موارد در این مختصر مقدور نباشد.

۳. جایگاه فرهنگی خانواده از دیدگاه قرآن: قرآن شریف، جایگاه فرهنگی خانواده را بسیار زیبا و عالی مورد بررسی قرار می‌دهد و خانواده را همانند دژ مستحکم می‌داند و هر گونه روابط نامشروع را محکوم می‌کند و در مبارزه با آن سنگ تمام گذاشته است. قرآن شریف فحشا را تجاوزی به حقوق جامعه می‌داند، می‌فرماید: «هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید، و نباید رأفت (و محبت کاذب) نسبت به آن دو شما را از اجرای حکم الهی مانع، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید؛ و باید گروهی از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده کنند، مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک ازدواج نمی‌کند؛ و زن زناکار را جز مرد زناکار یامشرک به ازدواج خود درنمی‌آورده و این کار بر مؤمنان حرام شده است.»

در این راستا، قرآن شریف، محورهای زیادی همانند حدّ قدف، مبانی فرهنگی قوانین ازدواج، امنیت خانواده و … را مورد محک و مداقّه قرار داده است که بررسی همه عناوین آن نوشتار مستقل و جداگانه‌ای را طلب می‌کند.

۴. جایگاه اقتصادی خانواده از دیدگاه قرآن: از آن جا که قرآن شریف، معجزه علمی رسول اسلام(ص) است، امور انسانی و پدیده‌های اجتماعی را همه‌جانبه و به‌طور جامع مورد مدّاقه قرار داده است. از این جهت جایگاه خانواده از دیدگاه اقتصادی، در قرآن شریف مورد بررسی قرار گرفته است و در ابعاد مختلف همانندمهریه، خرج و نفقه، ارث، و غیره، آن را مورد بررسی قرار داده است. در مورد مهریه و پرداخت بی‌چون و چرای آن می‌فرماید: «و آن‌ها را که توانایی ازدواج با زنان (آزاد) پاکدامن باایمان را ندارند، می‌توانند با زنان پاکدامن از بردگان باایمانی که در اختیار دارید ازدواج کنند ـ خدا به ایمان شما آگاه‌تر است؛ و همگی اعضای یک پیکرید ـ آنها را با اجازهٔ صاحبان آنان تزویج نمایید، و مهرشان را به خودشان بدهید؛ به شرط آن که پاکدامن باشند…» به هر تقریر، خلقت انسان‌ها جفت جفت است. مرد با تاکتیک مردانه خود و زن با تاکتیک زنانه خود، باید همدیگر را بجویند و در جهت شکوفایی و تکامل پیش ببرند.

۵. جایگاه عواطف خانوادگی و تربیت از دیدگاه قرآن: خانواده دارای چهار رکن اربعه عاطفی می‌باشد که بر آن استوار است: ۱. محبت ۲. قدرت ۳. رقابت ۴. همدلی و تفاهم.

رکن محبت بر دوش مادر است. قدرت و مدیریت، متوجه پدر است. رقابت سالم بین فرزندان است و همدلی و تفاهم، بین کلیه اعضای خانواده. قرآن شریف به صورت مستقیم و غیر مستقیم، بعد عاطفی خانواده را در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داده است. به عنوان مثال در مورد احترام به پدر و مادر می‌فرماید: ﴿فلا تقُل لهما اُفٍ…﴾ یعنی «بر آنها فریاد مزن، و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو. و بالهای تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آن فرو آر؛ و بگو: پروردگارا! همان گونه که مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.» مولوی می‌گوید:

هر دو بحری آشنا آموخته

هر دو جان بی دوختن بر دوخته

در جای دیگر در مورد اعتماد به اعضاء خانواده می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بعضی از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند. از آنها برحذر باشید؛ و اگر عفو کنید و چشم بپوشید و ببخشید، (خدا شما را می‌بخشد)؛ چرا که خداوند بخشنده و مهربان است. اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شما هستند، و خداست که پاداش عظیم نزد اوست… کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگارانند.»

۶. خلاصه و جمع‌بندی: آنچه در پایان قابل بیان است، این است که: خانواده در قرآن شریف، از یک جایگاه کلیدی و محوری برخوردار است از این جهت، در ابعاد مختلف و به‌طور همه‌جانبه، جایگاه خانواده را مورد مداقّه و بررسی قرار داده است که بررسی تمام موارد آن، کتاب مستقلی را طلب می‌کند. قرآن شریف در واقع می‌خواهد از طریق خانواده و در آغوش خانواده، کار پیشگیری و درمان انجام دهد. چهارده قرن گذشته که زنده به گور کردن دختران به صورت فرهنگ درآمده بود، قرآن شریف با {{قرآن|بِایّ ذنب قتلت با آن مبارزه کرده و اوج عطوفت را در رابطه با خانواده بیان کرده است، تا جایی که در عصر کنونی، روان‌شناسان بزرگ دنیا، با برگرفتن از قرآن و اسلام عزیز، بحث‌های «خانواده درمانی را مطرح می‌کنند، هر چند آن‌ها به عمق بحث‌های قرآنی و اسلامی، نمی‌توانند دسترسی پیدا کنند. و به ظاهر بحث‌هایشان روان‌شناسی محض است ولی بسیاری از مطالب مورد تأیید قرآن شریف و برگرفته از آن است. این بود خلاصه‌ای از جایگاه خانواده در قرآن شریف:

مطالعه بیشتر

۱. همسران برتر از دکتر افروز.

۲. جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جلال، قم: اسری، پنجم، ۱۳۸۱.