مصادیق آزمایش الهی

سؤال

در فلسفه بلایا گفته شده که خداوند می‌خواهد بندگانش را آزمایش کند، آیا راه‌های دیگری غیر از بلایا وجود ندارد که آزمایش کند؟

یکی از سنت‌های حتمی و اجتناب‌ناپذیر الهی که در آیات بسیاری و همچنین روایات بدان اشاره شده است مسئله امتحان و آزمایش مؤمنین است؛ که قرآن می‌فرماید: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ﴾ (آيا همينكه انسان‎ها بگويند ما ايمان آوريم رها می‎شوند و مورد آزمايش قرار نمی‎گيرند.)}}

آنچه که از مجموع آیات قرآن استفاده می‌شود این است که امتحان الهی منحصر به نوع خاص نیست، بلکه هر گروه و جمعیتی و هر فردی به نحوی مورد امتحان الهی قرار می‌گیرند و این آزمایش‌ها در شکل‎های گوناگون به سراغ انسان‌ها می‌آید؛ که به چند مورد آن که در قرآن هم ذکر شده است اشاره می‌کنیم:

۱. امتحان با بلایا و نقصان‎ها

برخی را خداوند با محرومیت‌ها و بلاها و نقصان‎ها مورد امتحان قرار می‌دهد. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ﴾ «قطعاً شما را با چیزی از ترس ـ گرسنگی ـ زیان مالی و کمبود میوه‌ها آزمایش می‌کنیم و بشارت باد بر صابران»

برخی انسان‌ها، در زمان گرفتاری‌ها و ابتلائات سخت زندگی، تحمل و صبر را در مقابل آن‌ها از دست داده و زبان به گلایه و شکایت در مقابل خدا باز می‌کنند و عدالت و حکمت خداوند را زیر سؤال می‌برند یا از فضل و رحمت الهی ناامید می‌شوند، در نتیجه در این امتحان الهی، موفق بیرون نمی‌آیند. آنان به جای آن که بیش از پیش به خدا و رحمت واسعه او امیدوار باشند و بیشتر در مقابل خداوند خاضع و شکر گذار باشند و از خدا در رفع این موانع و مشکلات و دادن صبر و شرح صدر، کمک و یاری بجویند، بلکه بالعکس کاملاً از درگاه الهی دور و ناسپاس می‌شوند. اما برخی‌ها از این امتحان پیروز و سر بلند بیرون می‌آیند و خدا هم، گناهان آن‌ها را می‌بخشد و هم درجاتشان را بالا می‌برد و بیشتر او را دوست می‌دارد. پس چنین نیست که همه انسان‌ها همواره در مقابل سختی و شدائد رو به درگاه الهی بیاورند و با موفقیت از این آزمون بیرون بیایند؛ و لذا چنین نیست که همه انسانها در سختی و مشقت به یاد خدا بوده و از امتحان الهی سر بلند بیرون آیند.

۲. امتحان با نعمت و ثروت

گروهی را خداوند با نعمت و امکانات مادی مورد آزمایش قرار می‌دهد، و نعمت‌های فراوان مادی و امکانات به آنان ارزانی می‌کند، تا ببیند آیا جزو شاکران است یا به نعمت‌ها کفران نموده و از امتحان الهی سر بلند بیرون نمی‌آید. خدای متعال در قرآن کریم به آنان اشاره کرده است، و می‌فرماید: ﴿أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَه﴾ «اموال و اولاد شما، وسیله آزمایش شما هستند.» و این قسم خود دارای مصادیق و انواعی است که به پاره‎ای از آن‌ها اشاره می‌شود:

الف: امتحان با فرزند و مال و ثروت؛ از جمله اموری که انسان‎ها با آن مورد ابتلاء و امتحان واقع می‌شوند، داشتن مال و فرزند است، خدای متعال به این نوع از امتحان در آیه ذیل اشاره کرده و می‌فرماید: ﴿أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَه﴾ «اموال و اولاد شما، وسیله آزمایش شما هستند.»

بدون تردید مال و فرزند از مهمترین وسائل امتحان انسان‌ها می‌باشند، چرا که جاذبه اموال از یک سو و عشق و علاقه به فرزندان از سوی دیگر، کشش نیرومندی را در انسان ایجاد می‌کند و چه بسا در مواردی رضای خداوند تعالی از رضایت آنها جدا می‌شود و انسان سخت در فشار قرار می‌گیرد و برای او تصمیم‌گیری مشکل خواهد شد.

چگونگی بدست آوردن اموال، چگونگی خرج کردن آنها، طرز نگهداری و میزان دلبستگی و علاقه به آن همگی میدان‌های آزمایش بشر هستند. بسیار کسانند که از نظر عبادات معمولی و تظاهر به دین و مذهب بسیار سخت گیر و با دقتند، اما هنگامی که پای یک مسئله مالی به میان می‌آید، همه چیز را فراموش می‌کنند. یا برای رفاه خانواده و فرزندان دست به هر حرام و کارهای ناحقی می‌زنند. داستان قارون که در ابتداء از خوبان بود، امّا مال و ثروت بین او و حضرت موسی(ع) جدائی انداخت از جمله نمونه هاست که داستان آن مفصلاً در سوره قصص آمده است.

ب: امتحان با نعمت پست و مقام؛ داشتن پست و مقام جزو نعمات الهی است که انسانها با آن امتحان و آزمایش می‌شوند، خدای متعال در این مورد از زبان سلیمان چنین می‌آورد: ﴿هذا من فَضْلِ ربّی لیبلونی أاشکر ام اکفر﴾ (این از لطف خداست برای اینکه من را امتحان کند آیا شکرگذاری می‌کنم یا کفران) و این امتحان جزو امتحانات صعب الهی است، عده در این امتحان سر بلند بیرون می‌آیند و عده با استفاده سوء از جاه و مقام حقوق مردم را پایمال نموده و از این امتحان الهی موفق بیرون نمی‌آیند.

ج: امتحان با نعمت جمال و زیبائی؛ جمال و زیبایی ظاهری یا باطنی همانند علم نیز جزو نعمت‌های الهی است که خدای آن را چه بسا وسیله امتحان برای شخص قرار می‌دهد، که آیا از آن در مسیر صحیح استفاده می‌کند یا آن که آن را وسیله سوء قرار می‌دهد.

پس در یک جمع‌بندی می‌توان گفت: خدای تعالی برای تربیت انسان دائماً او را در کوره‌های داغِ امتحان قرار می‌دهد و با امور مختلفی او را می‌آزماید؛ و چنین نیست که امتحانات الهی همیشه بوسیله حوادث سخت و ناگوار باشد، بلکه با سختی‌ها و گاه با نعمت‌ها و آسایش‌ها مورد امتحان قرار می‌دهد، خداوند تعالی در قرآن می‌فرماید: {{قرآن|وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَه» «ما شما را بوسیله بدیها و خوبیها امتحان می‌کنیم.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر نمونه، جلد۱، ص۵۲۴.

۲. نهج البلاغه، بسیاری از خطبه‌ها از جمله خطبه ۱۵۶.

۳. حکمت‌ها و اندرزهای شهید مطهری، ص۱۳۲.