آرایه ادبی ایهام در قرآن

سؤال

آیا در قرآن آرایه ادبی «ایهام» به کار رفته است؟

«ایهام» این است که گوینده یا نویسنده لفظی را به کار ببرد که دو معنا دارد؛ یکی نزدیک و دیگری دور و شنونده یا خواننده فکر کند که قصد و مراد گوینده یا نویسنده معنای اول است، در حالی که مراد گوینده یا نویسنده معنای دوم است. ایهام اقسامی دارد که در قرآن نیز آمده است؛ مانند ایهام تناسب، ایهام تأکید، ایهام توجیه، ایهام تضاد، ایهام طباق.

پاسخ تفصیلی:

۱. مفهوم‌شناسی ایهام

ایهام از وهم است یعنی آنچه به قلب انسان خطور می‌کند و آنچه به خیال انسان می‌آید، چه آن چیز وجود داشته باشد یا نه.

ایهام در اصطلاح این است که گوینده یا نویسنده لفظی را به کار ببرد که دو معنا دارد یکی نزدیک و دیگری دور و شنونده و خواننده فکر کند که گوینده یا نویسنده معنای اول را اراده کرده است، در حالی که مراد گوینده یا نویسنده معنای دوم است. ۲. اقسام ایهام در قرآن

بیشتر متشابهات قرآن از جنس ایهام است که خداوند معنایی از آن آیات اراده کرده است که در مرحله اول به ذهن انسان خطور نمی‌کند؛ مانند: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» ‏ که معنای نزدیک به ذهن انسان همان تکیه کردن و ایستادن است، در حالی که برای خداوند متعال این معنا متصور نیست.

۲–۱. إیهام تناسب

مانند «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ. وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ‏». از ظاهر آیات استفاده می‌شود که بین شمس و قمر و نجم تناسب وجود دارد؛ چون معنای نجم در ذهن شنونده در وهله اول، همان ستاره است که با شمس و قمر تناسب دارد، اما در این آیه تناسب نجم با خورشید و ماه مراد نیست، بلکه با «شجر» (درخت) تناسب دارد و مراد از نجم در این آیه ستاره نیست، بلکه مراد گیاهانی است که مانند درخت شاخه بلند ندارند.

پس معنای قریب نجم، ستاره است و گیاه معنای دور نجم است.

۲–۲. إیهام تأکید

گوینده یا نویسنده کلمه‌ای را استعمال می‌کند که معنای اول و نزدیک به ذهن را مد نظر ندارد، اما شنونده یا خواننده تصور می‌کند که گوینده یا نویسنده قصد تأکید دارد، در حالی که چنین نیست. به این ایهام، ایهام تأکید می‌گویند؛ مانند: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ‏».

در این آیه دو بار لفظ «فیه» تکرار شده و شنونده تصور می‌کند که برای تأکید است، در حالی که چنین نیست، بلکه «فیه» دوم به مطلب دیگری اشاره دار.

۲–۳. ایهام توجیه

ایهام توجیه این است که گوینده سخنی را بگوید که دو معنای متضاد دارد و مخاطب نتواند تشخیص دهد که گوینده کدام معنا را اراده کرده است. ایهام فنی است برای تعریف و مذمت کردن افراد؛ یعنی گوینده به گونه‌ای سخن گوید که شنونده متوجه نشود از او تعریف کرد یا مذمت. ‏

استفاده از ایهام توجیه در عرف نیز رایج است؛ گاه سخن مبهمی گفته می‌شود که شنونده می‌پرسد این سخن تو تعریف بود یا تکه انداختی؟

این فن بلاغت شبیه فن ابهام است و می‌توان گفت ابهام با ایهام توجیه تفاوتی ندارد؛مانند:

۲-۳-۱. «وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ‏». در این آیه آمده است: «إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ» یعنی ما یا شما در هدایت یا گمراهی آشکار هستیم و این سخن را سربسته گفته و روشن نکرده که کدام یک هدایت شده و کدام یک گمراه هستند.

۲-۳-۲. «مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ» ‏. در این آیه آمده است: «اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ» یعنی بشنو که نمی‌شنوی و این یک سخن دو پهلوست که معلوم نیست بالاخره می‌شنود یا نمی‌شنود.

۲-۳-۳. «قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ‏». در این آیه آمده است که «یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» یعنی یک روز یا قسمتی از روز و این یعنی تردید وجود دارد و دقیق مشخص نیسن یک زور مانده بودند یا قسمتی از روز را.

۲-۳-۴. «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ‏». در این آیه می‌گوید: «إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ‏»؛ یعنی خداوند آشکارا نگفته با این افراد چه خواهد کرد، بلکه می‌گوید ما این افراد را یا عذاب می‌دهیم یا توبه‌شان را می‌پذیریم.

البته این فن پیام‌های خاص خود را دارد و منظور این است که با برخی از افراد به صراحت سخن گفته نشود و بعضی مطالب سربسته گفته باشد و این فن در سخن گفتن تأثیر زیادی در افراد دارد مثلاً پیام آیه «إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ‏» این است که افراد امید وار به رحمت خدا باشند و از عذاب الهی نیز بترسند؛ در حالی که اگر می‌گفت فقط عذاب می‌کنم یا فقط می‌بخشم، این پیام را نمی‌رساند.

۲–۴. ایهام تضاد

گوینده لفظی را استعمال می‌کند که در ظاهر با هم تضاد دارند، اما در معنای اصلی کلمه تضادی وجود ندارد؛ مانند: «مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ»؛ «هرکس او را به دوستی گیرد قطعاً او وی را گمراه می‌سازد و به عذاب آتش می‌کشاند».

در این آیه ظاهر این است که کلمه «یهدیه» مقابل ضلالت است در حالی که معنای آن در این آیه «می‌کشاند» است نه هدایت می‌کند، با این اعتبار، مقابل ضلالت نیست و به این ایهام، ایهام تضاد گفته می‌شود.

۲–۵. إیهام طباق

گوینده لفظی را بگوید که معنای آن با معنای ضدش مطابقت داشته باشد نه با معنای اصلی آن کلمه مانند «مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً». در این آیه بین غرق شدن و دخول در آتش مطابقت شده، در حالی که داخل شدن به آتش با سوختن تناسب داشته و باید می‌گفت و سوختن چون داخل آتش شدند، اما فرمود و غرق شدند و در آتش وارد شدند، در حالی که غرق شدن ضد سوختن است.