عذاب شدن معبودان غیر از خدا

سؤال

در سوره صافات آيات ۲۲-۲۳ و سوره انبياء آيات ۹۸-۹۹ گفته شده كه علاوه بر مشركان، معبودان مثل حضرت عيسي، خورشيد، ستارگان و بتها نيز ذر آتش جهنم سوزانده مي‌شوند. دو خطا در اين آيات وجود دارد:

یک: سوزاندن معبود بي معني است. چون آنها بي‌جان هستند و دردی را حس نمي‌كنند؛ پس سوزاندن‌شان توسط خدا بي‌معني است.

دو: بيشتر معبودان مانند حضرت عیسی و ... ناخواسته مورد پرستش واقع شده‌اند؛ پس سوزاندن این معبودان ظلم خدا درباره آنها نيست؟

سوزاندن معبودان خیالی بت‌پرستان از آن جهت نیست که آن معبودان در این موضوع صاحب اختیار بوده‌اند و خداوند از این کار قصد عذاب آن‌ها را دارد، بلکه این امر به منظور عذاب و تحقیر مشرکان است. از این رو اشکال مذکور در سوال مبنی بر جاندار نبودن آنها و یا ظالمانه بودن این سوزانده شدن، به سادگی پاسخ داده خواهد شد. در ضمن از آیات قرآن استفاده نمی‌شود که معبودان بدون ‌ادعا مانند حضرت عزیر، حضرت عیسی و غیره در آتش جهنم خواهند سوخت.

تحقیر بت‌پرستان

به آتش انداختن بت‏ها که هم در آیات سوره انبیا و هم سوره صافات ذکر شده، نوعی عذاب برای بت پرستان و تحقیری برای افکار آنان می‏باشد. در تفسیر نمونه ذیل آیه ۹۸ از سوره انبیا آمده است: «اگر سؤال شود كه انداختن بتها در جهنم چه فلسفه‏اى دارد، در پاسخ بايد گفت: اين خود يك نوع عذاب و مجازات است براى بت‏پرستان كه ببينند در آتشى كه از بتهاي‌شان زبانه مى‏كشد مى‏سوزند، از اين گذشته تحقيرى است براى افكار آنها كه به چنين موجودات بى‏ارزشى پناه مى‏بردند.»

البته اين در صورتى است كه «ما تَعْبُدُونَ‏» در آیۀ «إِنَّكُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ»؛ به معنى معبودهاى بى‏جان و بتهاى سنگى و چوبى ترجمه شود (همانگونه كه از كلمه «ما» استفاده مى‏شود، زيرا «ما» غالبا براى موجود غير عاقل است)، ولى اگر مفهوم آن را عام بگيريم، به گونه‌ای که شامل معبودانی از جنس انسان و جن و ... شود، ورود اين معبودهای جان‌دار در جهنم كاملا واضح است؛ چرا كه آن انسان‌ها و شیاطین در این معبود شدن و گمراهی دیگران شريك جرمند.

استثنای برخی معبودان

نکته‌ای که نسبت به آیات سوره انبیاء قابل ذکر است اینکه، خداوند در سه آیه بعد، یعنی آیه ۱۰۱ از این سوره می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى‏ أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ‏»؛ كسانى كه از قبل، وعده نيك از سوى ما به آنها داده شده [مؤمنان صالح‏] از آن دور نگاهداشته مى‏شوند. این آیه با آیات قبل از خود مرتبط بوده و به منظور خارج کردن معبودانی همچون حضرت عیسی و مریم و فرشتگان از عبارت «ما تَعْبُدُونَ‏» است زیرا این افراد هیچ دخالتی در معبود شدن‌شان ندارند و بلکه تا زنده بودند با آن مبارزه هم کرده‌اند، بنابراین منظور از عذاب شدن در آتش، معبودانی هستند که خودشان ادعای معبود بودن را داشتند مانند فرعون که ندای «انا ربکم الاعلی» را سر می‌داد.

توضیح اینکه گرچه ظاهر آیه ۱۰۱ این است که تمام مؤمنان راستين از عذاب جهنم دور نگهداشته می‏شوند، ولى برخى احتمال داده‏اند كه این آیه اشاره به معبودانى همچون حضرت مسيح و مريم (علیهما السلام) است كه بدون خواست آنها به وسيله گروهى عبادت شدند و از آنجا كه آيات سابق مى‏گفت: شما و خدايان‌تان وارد دوزخ مى‏شويد و اين تعبير ممكن بود شامل امثال حضرت مسيح ((ع)) نيز شود، قرآن بلافاصله اين جمله را به صورت يك استثناء بيان مى‏كند كه اين گروه هرگز وارد دوزخ نخواهند شد.

پاسخ مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان به شبهه عذاب حضرت عیسی و مریم علیهما السلام متفاوت است. ایشان معتقدند که آیه مذکور شامل آن بزرگواران نمي‌شود؛ زيرا استعمال «ما» براى غیر عاقل است (حال آنکه این بزرگواران در شمار عقلاء هستند)، به علاوه اینکه مخاطب این آیه اهل مکه بوده و آنها نیز بت‌های بي‌جان را مى‏پرستيدند.

بحث در مورد آیات سوره صافات نیز به همین قرار است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیات مذکور می‌فرمایند:

«از ظاهر جمله «وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» بر مى‏آيد كه مقصود از آن معبودها همان بتهايى است كه مشرکان مى‏پرستيدند، چون ظاهر لفظ «ما» همين بت‏ها است، چون اگر فرشتگان و يا جن و يا خدايان بشرى مراد بود، به جاى «ما» مى‏فرمود: «من» : یعنی «کسانی که» پس این آيه شريفه مانند آيه‏ «إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» می‌باشد.

البته علامه نیز این احتمال را می‌دهند که مقصود از لفظ «ما» اعم از خدايان بى‏شعور و باشعور باشد و در نتيجه شامل فراعنه و نمرودها هم بشود، ولى بنا بر اين احتمال هم، مفهوم «ما» شامل ملائكه و حضرت مسيح نمى‏شود، چون در جمله «إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى‏ أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ» اين دو طايفه استثنا شده‏اند.

با توجه به توضیحاتی که بیان شد، سوزاندن معبودان خیالی بت‌پرستان از این جهت نیست که این معبودان ساخته شده از سنگ و چوب مستحق عذاب هستند؛ چراکه روشن است که سنگ و چوب دارای اختیار و اراده نیست تا مورد عذاب واقع شود، بلکه مقصود از این کار عذاب مضاعف و تحقیر مشرکان است؛ از این رو اشکال مذکور در سوال پاسخ داده خواهد شد.