تفاوت عدل و فضل خداوند

سؤال

آیا عدل خداوند ناشی از فضل اوست یا این دو با هم متفاوتند؟

برای اینکه بدانیم آیا عدل خداوند از فضل اوست، لازم است تعریفی از هر یک از عدل و فضل الهی داشته باشیم. واژه عدل در معانی مختلفی به کار می‌رود برخی از معانی مهم عدل عبارتند از: رعایت تساوی و اجتناب از تبعیض، رعایت حقوق دیگران، قرار گرفتن افراد و اشیاء در جایگاه شایسته خود این معنای اخیر از عدل در معنای جامع تری به کار می‌رود این تعریف را می‌توان در کلامی از امام علی(ع) یافت آنجا که فرمود:

«العدل یضع الامور مواضعها».}} عدالت هر چیزی را در جایگاه مناسب آن قرار می‌دهد معنای این سخن آن است که در جهان تکوین و تشریع، هر چیزی موقعیت و جایگاه مناسب و در خور خود را دارد و عدل آن است که این تناسب رعایت گردد و هر چیزی در جای مناسب خود قرار گیرد. این معنا جامع‌ترین معانی عدل است و معانی پیشین را هم در بر می‌گیرد. بنا بر آنچه گذشت، معنای اجمالی عدالت الهی آن است که خداوند با هر موجودی آن چنان‌که شایسته آن است، رفتار کند و آن را در موضعی که در خور آن باشد، بنشاند و چیزی را که مستحق آن است به او عطا کند.

بر اساس این معنا از عدل، بزرگان می‌گویند: خداوند هم دارای عدل تکوینی است، هم عدل تشریعی و هم عدل جزایی. عدل تکوینی به این معناست که خداوند در جهان خلقت به هر موجودی به اندازه شایستگی و قابلیت او نعمت داده است و به تعبیر خدا اندازه ظرفیت و شایستگی هر شی به او وجود و کمال اضافه کرده است. عدل تشریعی به این معناست که تکالیفی که خدا به وسیله پیامبران بر مردم نازل کرده است، بر پایه عدل و دادگری است و نیز عدل جزایی به این معناست که خدا در روز قیامت میان افراد به عدل داوری می‌کند و حق کسی را تباه نمی‌کند یعنی میان افراد نیکوکار و بدکار به یکسان داوری نمی‌کند و پاداش هر کس را متناسب با اعمال او می‌دهد.

اما فضل به معنی برتری و مزیّت و زیادی است؛ و فضل خدا، اعطای خداوند است بر اساس کرم او نه آنچه شایستگی بندگان است. بر این اساس خواجه طوسی می‌فرماید: ثواب از فضل خداست و عقاب از عدل او. زیرا بهشت استحقاق کسی نیست بلکه خداوند آن را بر حسب فضل خود عطا می‌کند، آیات قرآن هم این معنا را ثابت می‌کند نکته ای که ذکر آن حائز اهمیت است آن است که فضل خدا بر دو مرتبه است.

یک بخش فضل و رحمت او، همگانی و عام است و همه بندگان و همه عالم را شامل می‌شود و بخش دیگر فضلی است که تنها به مؤمنان اختصاص دارد به این دو معنا در قرآن چنین اشاره شده است.

در مورد مرتبه اول می‌فرماید: {{قرآن|إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ. همانا خداوند نسبت به مردم تفضّل دارد در مورد کلی تر باز می‌فرماید: ﴿وَلَکنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعَالَمِینَ﴾. خداوند نسبت به همه عالم صاحب فضل است.

و در مورد مرتبه دوم می‌فرماید: ﴿وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ﴾. خداوند نسبت به مؤمنین صاحب فضل است؛ بنابراین خداوند هم دارای فضل است و هم صاحب عدل است فرقی که میان این دو صفت در مورد خداوند می‌توان بیان کرد آن است که فضل می‌شود مربوط به گروه خاصی از انسان‌ها باشد (همچنان که در مورد مؤمنین ذکر شد) زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿ذَلِک فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء﴾. آن فضل خداست که به هر کسی بخواهد عطا می‌کند اما صفت عدل، صفتی است که برای همه افراد یکسان اجرا خواهد شد.

زیرا خداوند ذرّه ای به بندگان ظلم نمی‌کند و هیچ‌کس خصوصاً در حسابرسی اعمال، از زیر سلطه عدل خداوند در روز قیامت بیرون نخواهد بود.

نتیجه: با ذکر این توضیحات این نتیجه برای پاسخ به سئوال حاصل می‌شود که دو صفت عدل و فضل خدا مستقل بوده و خداوند با هر یک از این صفات به گونه ای مستقل از دیگری نسبت به بندگان رفتار خواهد نمود. هم چنین از بیانات سابق معلوم شد هیچ‌کدام از این صفات از دیگری ناشی نمی‌شود نه عدل خدا از فضل اوست و نه فضل او از عدل زیرا همان‌طور که گفته شد خداوند با هر یک از این صفات نسبت به بندگان به گونه ای متفاوت برخورد خواهد نمود.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱ـ معارف اسلامی، جمعی از نویسندگان، ج۱، ص۱۱۷، دفتر نشرمعارف ۱۳۸۰.

۲ـ عقاید استدلالی، علی ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۱۸۹، مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران، ۱۳۸۱ش، مبحث عدل الهی.