راه‌های درمان تکبر

سؤال

عوامل و ریشه‌های تکبر چیست؟

شناخت خود

مقالهٔ اصلی: خودشناسی

شناخت خود به‌ویژه شناخت و یادآوری دو مرحله از زندگی؛ یکی تولد و دیگری مرگ، در درمان تکبر تأثیرگذار دانسته شده است. در روایتی، امام علی(ع) این دو مرحله را برای متبکر یادآوری کرده است: «تعجب می‌کنم از آدم متکبر، کسی که دیروز نطفه‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود، و در عین حال تکبر می‌ورزد.»

اگر انسان همیشه به این دو مرحله از هستی خود توجه داشته باشد، به ناتوانی خود پی برده و حتی در حال شهرت و مقام نیز، به تکبر دچار نمی‌شود.

یاد مرگ

مقالهٔ اصلی: یاد مرگ

یاد مرگ از انحرافات اخلاقی، از جمله تکبر و خود بزرگ‌بینی جلوگیری می‌کند. بر اساس روایتی، امام علی(ع) به انسان سفارش کرده فخر و مباهات را کنار گذاشته، تکبر را از خود دور سازد و به یاد قبر خود باشد.

عبادت

مقالهٔ اصلی: عبادت

یکی دیگر از عواملی که از تکبر و غرور حتی در موقعیت‌هایی مانند شهرت و مقام، عبادت خداست. امام علی(ع) یکی از فلسفه‌های نماز خواندن را پاک شدن انسان از تکبر دانسته است.

تواضع

تواضع به معنای فروتنی و شکسته‌نفسی بوده و ضد تکبر است. هر چه انسان تلاش کند به ویژگی تواضع نزدیک‌تر شود از تکبر دورتر خواهد شد.

برای ایجاد صفت تواضع راه‌‌های گوناگونی گفته شده است؛ یکی از آنها این است که انسان، کارهای روزانه خود را به دست خود انجام داده و به دیگران تحمیل نکند تا به‌تدریج احساس تکبر و خودبزرگ‌بینی او از میان برود. بر پایه روایتی امام صادق ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «کسی که لباس خود را وصله کند و کفش خود را با دست خود بدوزد و بار خود را خود بر دوش گیرد، او از بیماری تکبر در امان خواهد بود.»

امام حسن-علیه السلام- فرمود: «کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند؛ بلکه باید در بر ابر عظمت خدا از خود تواضع نشان دهد. برای ایجاد صفت تواضع و راه‌های آن به کتاب‌های اخلاقی مثل معراج العاده مراجعه شود. از جمله آن کارها این است که کارهای معمول زندگی را شخصاً انجام بدهیم، در کارهای خانه به اهل خانه کمک کنیم و…

امام حسن ـ علیه‌السّلام ـ فرمود: کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند، بلکه می‌باید در برابر عظمت خدا، از خود تواضع نشان دهد.

البته باید دقت کرد که تواضع از صفت بد چابلوسی و تملق سر در نیاورد.

برای یکی از عوامل مؤثر در درمان تکبر این است که فرد، خود متکفل کارهای روز مره‌ّای خود باشد و کارهایش را به دیگران تحمیل نکند تا کم‌کم احساس بزرگی ننماید.

توجه به پیامدهای تکبر

همچنین ببینید: پیامدهای تکبر

یکی از راهکارهای مهم برای ایجاد انگیزه در راستای انجام یا ترک کاری توجه به پیامدهای آن می‌باشد. توجه منظم، مستمر و روزانه به پیامدهای منفی این رذیله اخلاقی جهت ترک آن بسیار مؤثر خواهد بود. برخی از پیامدهای تکبر از نگاه معصومین چنین می‌باشد.

ـ شخص متکبر از دوست بی بهره است.

ـ حرص و تکبر و حسادت انگیزه‌های فرورفتن در گناهانند.

ـ کسی که استکبار ورزد خداوند او را پست گرداند.

ـ هر که بر مردم بزرگی فروشد خوار شود.

تقویت عزت نفس

۱. توجه به مقام خلیفه الاهی خود ۲. توجه به بالاتر بودن آبروی ما از کعبه ۳. همنشینی با عالمان ربانی ۴. مطالعه شرح حال عارفان و بزرگان اخلاق (کم و پیوسته خواندن).

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

۵. توجه به اینکه عزت و ذلت به دست خدا است و عزت در پیروی از دستورات خدا به دست می‌آید ۶. استفاده از توانایی‌ها و مهارت‌های خود در راه خدمت به خلق ۷. تفکر در نعمت‌های ظاهری (سلامتی، عقل) و باطنی (ائمه اطهار(ع)) که خداوند به ما داده.

۸. تقویت رابطه خود با خدا و تفکر در صفات و اسماء الاهی. مثلاً مطالعه (نه خواندن) کم ولی با تدبر و روزانه زیارت جوشن کبیر و خواندن این صفات در قنوت نمازها.